Τα μνημεία της Κόνιτσας για την Αντίσταση και τον Εμφύλιο

Ο ρόλος της περιοχής Κόνιτσας στον εμφύλιο πόλεμο

Στην Κόνιτσα πραγματοποιήθηκε μια απο τις κρισιμότερες μάχες του εμφυλίου πολέμου, αλλά και της Αντίστασης κατα της εισβολής των Ιταλών. Στις 25 Δεκεμβρίου του 1947, ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδος (ΔΣΕ), εισέβαλλε στην Κόνιτσα για να την ανακυρήξει πρωτεύουσα της «κυβέρνησης του βουνού», μετά την αποτυχία να κάνει κάτι τέτοιο στα Γρεβενά και το Μέτσοβο. Έτσι παρατάχθηκαν συνολικά 2.200 άντρες απο την μεριά του ΔΣΕ και 1300 για την υπεράσπιση της πόλης, σύμφωνα με τον Δημήτρη Βλαντά, στο βιβλίο «Εμφύλιος Πόλεμος, 1945-1949». Πολλοί από αυτούς ηταν μέλη της πολιτοφυλακής (ΜΑΥδες). Το σημαντικό όμως είναι να δούμε πώς αυτή η μάχη εγείρει μνήμες στα άτομα, πώς οι άνθρωποι – υποκείμενα διαμορφώνουν και δομούν τον λόγο τους γύρω απο αυτό το γεγονός, πώς ενίοτε σιωπούν σαν να «φρουρούν» «σφραγισμένο» αυτό το κομμάτι του παρελθόντος που οι ίδιοι διαμόρφωσαν ώς δρώντα υποκείμενα.

Πριν μπούμε στην μελέτη της κάθε κατηγορίας μνημείων της Κόνιτσας ξεχωριστά, αξίζει να δούμε κάποια γενικά στοιχεία που αφορούν την μεθοδολογία: Οι συνεντεύξεις έγιναν σε άτομα με διαφορετική ηλικία και φύλο, για να διαπιστωθεί το κατα πόσο οι μνήμες των ατόμων διαφέρουν, για τα ίδια ζητήματα, ανάλογα με αυτά τα δυο κοινωνικά χαρακτηριστικά. Πιο συγκεκριμένα, οι πληροφορητές μου ηταν ένας ηλικιωμένος πρόσφυγας (2ης γενιάς), τρείς γυναίκες περίπου 50 ετών, 2 γυναίκες 35 ετών περίπου και δύο ηλικιωμένοι κάτοικοι της πάνω Κόνιτσας. Βέβαια, οφείλω να πω οτι μίλησα και με έναν μαθητή της 2ας Λυκείου και άλλους κατοίκους της Κόνιτσας, όχι όμως τόσο εκτεταμένα.

Μνημεία που αφορούν την Αντίσταση και τον εμφύλιο πόλεμο

Το μνημείο στο νεκροταφείο Αγίου Νικολάου

Στην Κόνιτσα υπάρχει πληθώρα μνημείων που αφορούν την Αντίσταση και σε μεγαλύτερο βαθμό τον εμφύλιο πόλεμο, λόγω του ρόλου που διαδραμάτισε αυτή η πόλη στις δύο αυτές πολεμικές περιόδους. Αυτά τα μνημεία θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μνημεία τοπικής μνήμης, που υπερβαίνουν όμως τον τοπικό τους χαρακτήρα και φτάνουν στην σφαίρα του εθνικού. Τοπικά χαρακτηρίζονται γιατί όλοι οι πληροφορητές έχουν είτε ζωντανές είτε ακουστικές μνήμες για τα γεγονότα που αφορούν γεγονότα τα οποία συνέβησαν στην Κόνιτσα (Μια απο τους πληροφορητές ισχυρίστηκε οτι η αξία που έχει για εκείνη το μαυσωλείο των πεσόντων του ’40 είναι οτι «τα γεγονότα αυτά όσο να ‘ναι έγιναν στο τόπο μας»). Όπως προαναφέρθηκε, η ήττα των κομμουνιστών στην προσπάθεια εισβολής τους στην Κόνιτσα, υπήρξε καθοριστική για την έκβαση του εμφυλίου. Έτσι λοιπόν, στα μνημεία της Κόνιτσας δεν μπορεί να γίνει σαφής διαχωρισμός μεταξύ εκείνων που αφορούν την Αντίσταση ή τον εμφύλιο, αφού τα περισσότερα αφορούν και τα δυο. Εξαιρέσεις αποτελούν τα μνημεία αυτά που έχουν στηθεί από πρωτοβουλία ατόμων που εντάσσονται στον αριστερό χώρο, και οργανώσεων όπως η ΠΕΑΕΑ, τα οποία και είναι εκτός της Κόνιτσας και δε θα μας απασχολήσουν εκτενώς. Σε αυτά τα μνημεία όμως παρατηρούμε οτι αποσιωπάται πλήρως ο εμφύλιος, και το βάρος δίνεται στην Εθνική Αντίσταση. Γενικά όσοι απο τους πληροφορητές μου ηταν ενταγμένοι στην Αριστερά την περίοδο του εμφυλίου, μιλούν μόνο για τη δράση τους την περίοδο της κατοχής. Τα μνημεία για την περίοδο της Αντίστασης και του εμφυλίου είναι:

1. Το μνήμείο μπροστά απο το δημαρχείο της πόλης, αναφέρεται στην μνήμη κάποιων πεσόντων από την Κόνιτσα κατα την περίοδο της Αντίστασης, και δεν κατάφερα να συγκεντρώσω στοιχεία ούτε για τον κατασκευαστή, ούτε για την χρονολογία της τοποθέτησής του. (φωτ. 1)
2. Το Στρατιωτικό μαυσωλείο Κονίτσης, που αφορά πεσόντες του εμφυλίου, κοντά στην Αναγνωστοπούλειο Γεωργική Σχολή, δυτικά της πόλης, που στήθηκε στην περίοδο ΄73-΄79 (φωτ. 2)
3. Το μαυσωλείο πεσόντων «υπέρ βωμών και εστιών του έθνους», στην θέση «Άγιος Αθανάσιος», βορειοανατολικά της Κόνιτσας, έχει να κάνει με τον πόλεμο του 1940 και κατασκευάστηκε το 1946 (φωτ. 3)
4. Η προτομή του υπολοχαγού Αλέξανδρου Διάκου που «έπεσεν ηρωϊκώς» την 1η νοεμβρίου 1940 (φωτ. 4)
5. Τέλος, το μνημείο στο νεκροταφείο Αγίου Νικολάου, όπου έχουν ενταφιαστεί κάποιοι πεσόντες απο την μάχη της Κόνιτσας, κατα τον εμφύλιο πόλεμο. (φωτ. 5)

Το κύριο μέρος της ενότητας αυτής θα είναι κοινό για όλα τα μνημεία της πρώτης κατηγορίας, αφού είναι δύσκολο να κωδικοποιήσει κανείς τα αποτελέσματα των συνεντεύξεων, τόσο αυστηρά, ώστε να απομονώσει στοιχεία που αφορούν το ένα ή το άλλο μνημείο αυτής της κατηγορίας. Οι πληροφορητές μου μιλούσαν για αυτά τα μνημεία σαν να αντιπροσωπεύουν για αυτούς την ίδια μνήμη.

Η Αντίσταση και ο εμφύλιος είναι για πολλούς ηλικιωμένους κατοίκους της Κόνιτσας ατομική, ζωντανή μνήμη και όχι κοινωνική ή εθνική, αφού πολλοι απο τους πληροφορητές είχαν και οι ίδιοι συμμετάσχει σε αυτούς τους πολέμους. Αλλά και αυτοί που δεν έχουν συμμετάσχει οι ίδιοι, έχουν ακούσει για τις διάφορες μάχες στην γύρω περιοχή, έχουν παίξει ως παιδιά στα ακριβή σημεία οπου έγιναν οι μάχες, έχουν παρευρεθεί σε μνημόσυνα που γίνονταν στα μνημεία και γενικά έχουν πληθώρα απο μνήμες που σχετίζονται οχι με τα μνημεία, αλλά με τις μνήμες που αυτά θέλουν να διατηρήσουν ζωντανές. Ο εμφύλιος φαίνεται να είναι ένα ζήτημα που αποφεύγουν να αναφέρονται όλοι, αλλά με μεγαλύτερη επιμονή αυτοι που έλαβαν μέρος σε αυτόν. Μια κυρία περίπου 50 ετών μου είπε οτι ούτε καν στα παιδιά τους δεν μιλούσαν για τον εμφύλιο οι εμπλεκόμενοι στην μάχη της Κόνιτσας εκατέρωθεν. Πάντως σε γενικές γραμμές, όταν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, γινόταν αναφορά στον εμφύλιο, όλοι οι πληροφορητές μου ξεκινούσαν με την ευχή «να μην ξαναγίνει τέτοιος πόλεμος», «αδερφια σκότωναν αδέρφια» κοκ.

Τα μνημεία που δεν έχουν όπως φαίνεται μεγάλη σημασία για τους πληροφορητές μου είναι αυτό που βρίσκεται μπροστά απο το Δημαρχείο της πόλης (αξίζει να σημειωθεί οτι αυτό είναι το μόνο μνημείο αυτής της κατηγορίας, που δεν έχει στήσει ο στρατός), και η προτομή του υπολοχαγού Αλέξανδρου Διάκου. Για το πρώτο το μόνο που μου είπαν είναι οτι αφορά κάποιους πεσόντες το ’40-’41 και οτι είναι «απλά ένα μνημείο». Το αντιμετωπίζαν όλοι ουδέτερα και οι περισσότεροι αγνοούσαν ακόμη και την ίδια την ύπαρξή του. Το ίδιο συνέβαινε και με το δεύτερο, εύλογα ίσως λόγω της θέσης του, όπου είναι δύσκολο να το δεί κανεις (μέσα στο στρατόπεδο). Θα μπορούσαμε γενικά να πούμε, οτι ένα μνημείο αποτελεί αφορμή για μνήμες κυρίως οταν συνοδεύεται απο κάποια τελετουργία, είτε θρησκευτική (μνημόσυνα κτλ.) είτε άλλη (επέτειος, κατάθεση στεφάνων κτλ.). Οταν όμως ρωτούσα για το μνημείο π.χ στο νεκροταφείο ή για το στρατιωτικό μαυσωλείο, οι πληροφορητές μου στο σύνολό τους, ανέβαζαν τον τόνο της φωνής τους και έδειχναν μια δυσαρέσκεια. Αυτό συμβαίνει γιατί το μνημείο στο νεκροταφείο έχει αποτελέσει πολλές φορές το «μήλον της έριδος» για πολλούς κατοίκους της Κόνιτσας, λόγω της επιγραφής και του περιεχομένου που έχει. Συγκεκριμένα η επιγραφή του είναι: «ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΤΩΝ ΠΕΣΟΝΤΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΗΡΩΙΚΗΝ ΜΑΧΗΝ ΤΗΣ ΚΟΝΙΤΣΑΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΟ – ΣΥΜΜΟΡΙΤΩΝ ΕΧΘΡΩΝ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ». Εύλογα λοιπόν έχουν υπάρξει πολλές αντιδράσεις για το μνημείο αυτό και κυρίως λόγω της «γιορτής της Κόνιτσας» κάθε πρώτη Κυριακή κάθε νέου έτους, οποτε και γινόταν μια μνημόσυνη δέηση στο μνημείο, οργανωμένη απο επίσημους φορείς, όπως η εκκλησία και ο στρατός. Oι εκδηλώσεις αυτές σταμάτησαν το ’81, σύμφωνα με τους πληροφορητές μου, τουλάχιστον με επίσημη έγκριση, αλλά συνεχίζονται μέχρι σήμερα με ανεπίσημη μορφή. Σ’ αυτές συμμετέχουν κάποιοι κάτοικοι της Κόνιτσας, και μισθώνονται πούλμαν από ακροδεξιές ομάδες, όπως η ΣΦΕΒΑ, για να παρακολουθήσουν την δέηση. Επίσης συμμετέχει και κάποιος βουλευτής δεξιού κόμματος, τον οποίο και δεν κατονόμασαν οι πληροφορητές μου. Έχει γίνει επανηλλειμένα προσπάθεια απο κάποιους κάτοικους να γίνει μια άλλη γιορτή για να τιμάει τους «άλλους», όπως μου είπε χαρακτηριστικά ένας απο τους πληροφορητές, τους αριστερούς δηλαδή, αλλά έχει εμποδιστεί αυτή η προσπάθεια απο την Μητρόπολη. Μάλιστα μου μίλησε για μια χρονιά που ένας ιερέας είχε δεχτεί να κάνει την δέηση, αλλά σύντομα υπο την πίεση της Μητρόπολης, άλλαξε γνώμη. Ο ρόλος άλλωστε της μητρόπολης είναι σημαντικός για τα δημόσια πράγματα της Κόνιτσας, όπως φαίνεται στην ενότητα για τα μνημεία που έχει στήσει αυτή. Όλοι οι πληροφορητές μου, είτε πολέμησαν με τον στρατό, είτε με τον ΔΣΕ, επέμεναν στο οτι το σωστό θα ηταν να γίνεται μια δέηση για όλους τους πεσόντες, ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης. Γενικά αυτό που διαπιστώνει κανείς οταν μιλάει με κατοίκους της Κόνιτσας για αυτό το μνημείο και την μνημόσυνη δέηση που γίνεται εκεί, είναι οτι ντρέπονται για την γιορτή αυτή, μαλιστα πολλοί την αποκαλούν «γιορτή του μίσους». Μόνο ένας απο τους πληροφορητές μου, που είχε υπηρετήσει στην πολιτοφυλακή κατα την μάχη της Κόνιτσας, μου είπε οτι όλοι αυτοί διαστρεβλώνουν την ιστορία και δεν έχουν ζήσει τα γεγονότα όπως εκείνος. «να πουν, έλα δώ, κι εγώ έφταιξα κι εσύ έφταιξες, έλα τώρα να κάνουμε μια κοινή αυτή (δέηση), γιατί πέσαν παιδιά κι απ’ τους μεν κι απ’ τους δε», είναι τα ακριβή λόγια του. Βλέπουμε λοιπόν οτι το αίτημα για μια κοινή δέηση μπαίνει και απο τα δυο στραστόπεδα της διαμάχης, ίσως σε μια προσπάθεια για την ανάκτηση της χαμένης κοινωνικής συνοχής.

Το ίδιο το μνημείο έχει στηθεί εκει απο μετά πρωτοβουλία του στρατού, και αναφέρεται σε πεσόντες μόνο απο τον Ελληνικό Στρατό. Αυτό ενοχλεί πολλούς Κονιτσιώτες αφού «Έλληνες ηταν και οι άλλοι», σύμφωνα με τα λόγια μιας συνεντευξιαζόμενης και «απλά είχαν μια άλλη ιδέα». Η λέξεις «αυτοί», οι «άλλοι», «εμείς» και αυτοί που ακούστηκαν απο όλους σχεδόν τους πληροφορητές για να αντικαταστήσουν τα επίθετα «Αριστεροί», «Δεξιοί», δείχνουν ίσως την τραυματικότητα του γεγονότος του Εμφυλίου και για τα δύο στρατόπεδα στο επίπεδο των απλών ανθρώπων. Πόσο μάλλον στο επίπεδο των αριστερών Κονιτσιωτών, οι οποίοι καλέστηκαν να εισβάλλουν στην ίδια τους την πόλη. Ακόμα και οι συμμετέχοντες στον εμφύλιο δεν αυτοχαρακτηρίζονται με πολιτικό τρόπο, αλλά αφήνουν εντέχνως να εννοηθεί ποια είναι η πολιτική τους τοποθέτηση. Ενα αποσπασμα απο έναν πληροφορητή που πολέμησε με τον ΕΛΑΣ με το φανερώνει περίτρανα: «Εγώ ημουν μ΄αυτούς π΄πολεμούσαν και πριν πιδάκ’ μου. Οχ΄ μ’ αυτνους π’ πολεμήσαν μιτά τ’ Βάρκιζα»

Κάτι αντίστοιχο, όχι όμως σε τόσο μεγάλο βαθμό, συμβαίνει και με το μαυσωλείο του Στρατού, κοντά στην Αναγνωστοπούλειο Γεωργική Σχολή. Είναι ένας μεγάλος χώρος οπου δεσπόζει μια στήλη περίπου 4 μέτρων με την επιγραφή : «ΚΑΛΑΜΑΣ-ΕΛΑΙΑ-ΠΙΝΔΟΣ 1940-41 ΓΡΑΜΜΟΣ-ΖΑΓΟΡΙΑ-ΜΟΥΡΓΚΑΝΑ-ΚΟΝΙΤΣΑ 1946-49»

Το Στρατιωτικό Μαυσωλείο Κονίτσης

Εκεί υπάρχει και ένα οστεοφυλάκιο με τα οστά κάποιων πεσόντων, τα οποία δεν έχουν όλα αναγνωριστεί. Εκεί γινόταν παλιότερα μια δέηση, με συνοδεία στρατιωτικού αγήματος «υπερ αναπαύσεως των ψυχών». Για το μνημείο αυτό, ενδιαφέρον έχει η μαρτυρία μιας γυναίκας που ηταν μαθήτρια την περίοδο της δικτατορίας, η οποία αρχικά μου είπε οτι αυτό το μνημείο ηταν για το 40-41, αργότερα θυμήθηκε και τον εμφυλιοπολεμικό χαρακτήρα του: «Δεν ξέραμε τίποτα, ολα ηταν υποχρεωτικά τότι, γι αυτό πηγαίναμε 29 Αυγούστου (επέτειος της μάχης του Γράμμου). Στα χρόνια τα δικά μας ήταν όλα υποχρεωτικά. Κατηχητικό, εκκλησία την Κυριακη, στολή,... ». Η γυναίκα αυτή εν ολίγοις λέει οτι οι επισκέψεις των σχολείων στα μνημεία αυτά είχαν λίγο – πολύ καταναγκαστικό χαρακτήρα για τους μαθητές. Σήμερα όμως η ίδια κυρία, ισχυρίζεται οτι τα μνημεία αυτά έχουν εθνική αξία και πως οι σημερινοί μαθητές δυστυχώς δεν ξερουν τιποτα γύρω απ’ αυτά. Ίσως ο καταναγκασμός του σχολείου σε συνδυασμό με την συνεχή αντικομμουνιστική προπαγάνδα της δικτατορίας, να έχει οδηγήσει ανθρώπους της γενιάς αυτής να πέφτουν συχνά σε αντιφάσεις (απο τη μια ο καταναγκασμός ενός μαθητή ως κατακριτέα πράξη, απο την άλλη όμως και η σημερινή κατάσταση ως επίσης κατακριτέα). Μια πληροφορήτρια μου είπε για αυτό το μνημείο οτι το μόνο που της έρχεται στο νου οταν το αντικρύζει είναι οι σχολικές μνήμες απο τις γιορτές που πήγαινε οταν ηταν μαθήτρια. Βέβαια, υπάρχουν και μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες το μνημείο αυτό έχει μεγάλη σημασία για τη διατήρηση της μνήμης του πολέμου 40-41 και είναι απαράδεκτο που σταμάτησαν να γίνονται οι δεήσεις με επίσημο τρόπο.

Το μαυσωλείο στο ύψωμα Αγίου Αθανασίου, είναι το μνημείο για το οποίο όλοι συμφωνούν οτι είναι αντικειμενικό και δεν παίρνει μέρος υπέρ του ενός ή του άλλου στρατοπέδου του εμφυλίου, ίσως γιατί έχει στηθεί το 1946, δηλαδή πριν τη μάχη της Κόνιτσας. Εκεί γίνονται οι καταθέσεις στεφάνων από τους μαθητές κάθε 28η Οκτωβρίου σήμερα. Βέβαια κάποιοι μου είπαν μιλώντας για την απαξίωση των μνημείων που παρατηρείται σήμερα: «πάει αντιπροσωπεία και όχι όλο το σχολείο... έχουν γίν’ όλα τυπικά». Πάντως το πιο κάτω απόσπασμα απο μια συνέντευξη σε ένα ατόμου που υπηρέτησε σαν εθελοντής στην εφηβεία του με τον στρατό φανερώνει την σχέση της ατομικής μνήμης με τα μνημεία ως αναπαράσταση ενός ιστορικού γεγονότος.

«Τι να το κάνω; Τι πως νιώθω; Μια θλίψη, η οποία δεν περιγράφεται. Κι οταν δεν είσαι παθών, για να σ’ πω και τ’ αυτό, δε σου κάνει και τόσο αυτό. Κατάλαβες; Ενώ οταν τα ξέρς όλα τα πράματα ή έχασες έναν άνθρωπο δικό σου, τότε σε πιάν’ ρίγος. Κατάλαβες; Σε πιάν’ ρίγος, πραγματικό ρίγος, οχι ρίγος αυτό. Διοτι τά ζησες με τα μάτια σου. Κατάλαβες; Δε μπορεί τώρα εσύ να μου πείς ω ρε φίλε δεν ηταν έτσ’ ή δεν έκαν’ έτσ’. Κάποια στιγμή εγώ τα ζησα . . . Αλλά πολλές φορές δεν τα βάζουν, τα βάζουν κι εκεί που τους συμφέρ’ τα λένε, εκεί που δεν τους συμφέρ’ . . . τα κόβουν να πούμε... Κοίταξε τώρα τα μνημεία είναι κατα τύπον να πούμε, δεν τα τηρούν όλοι. Δεν ξέρουν την ιστορία αυτών των πραγμάτων διοτι τη διαστραβλώνουν σου χω πει εκατό χιλιάδες φορές. Ελα δω κι εσύ έκανες κι εγώ έκανα. Ελα δω να μη τα ξανακάνουμε.»

Η προτομή της Φρειδερίκης 

Ένα ακόμη μνημείο για το οποίο δεν έκαναν λόγο οι περισσότεροι απο τους συνομιλητές μου, η είναι αυτό της βασίλισσας Φρειδερίκης, το οποίο ηταν μέχρι το 1971 στην κεντρική πλατεία, οπότε και αφαιρέθηκε απο το καθεστώς της 21ης Απρίλη. Κάποιος πληροφορητής μου είπε πως υπάρχει ακόμη στις αποθήκες της μητρόπολης, πράγμα που αποδείχθηκε αδύνατον να επιβεβαιωθεί. Η προτομή στήθηκε στην πλατεία απο τον στρατό, αμέσως μετά τον εμφύλιο πόλεμο, για να τιμήσει την επίσκεψη της Φρειδερίκης στην Κόνιτσα, αμέσως μετά την μάχη που έγινε εκεί το 1947. Γενικά είναι ακόμα ένα μνημείο για το οποίο μου μίλησε μόνο ένας πληροφορητής, λέγοντας μου χαρακτηριστικά «Γιατί να το βγάλουν να πούμε, ποιον πείραζε;».

ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Οταν ρωτάει κανείς τους κατοίκους της Κόνιτσας για τα μνημεία της πόλης, συνήθως απαντάνε για αρχιτεκτονικά μνημεία, ή μουσειακά εκθέματα. Αντιμετώπισα μεγάλη δυσκολία ακόμη και στο στάδιο του εντοπισμού των μνημείων, αφού σε μια πρώτη φάση μου υποδεικνύαν σαν μνημεία το σπίτι της Χάμκως, μητέρας του Αλή Πασά που ζούσε στην Κόνιτσα, το τζαμί ή το ενετικό φρούριο και σε δεύτερη φάση, οταν πια ρωτούσα για «αγάλματα», με παρέπεμπαν σε κάποια εκθέματα απο ένα συμπόσιο γλυπτικής που είχε γίνει στην πόλη.

Οταν τελικά εντόπισα τα μνημεία που αφορούν την εργασία, είδα οτι το πρώτο συμπέρασμα που μπορεί εύκολα να βγάλει κανείς είναι οτι τα μνημεία της Κόνιτσας, αποκρυσταλλώνουν μια μνήμη εθνική, με εξαιρεση αυτό των προσφύγων. Ακόμη και ο ανδριάντας του Σεβαστιανού έχει έναν εθνικό χαρακτήρα, πράγμα που καταλαβαίνει κανείς απο την επιγραφή του, που αναφέρεται εκτενώς στους «Έλληνες της Βορείου Ηπείρου». Ας επιστρέψουμε όμως στην αρχική υπόθεση της εργασίας. Οι ΙΜΚ [σημ. Ιδεολογικοί Μηχανισμοί του Κράτους] φαίνεται να παιζουν τεράστιο ρόλο στα μνημεία και στην μνήμη των κατοίκων της Κόνιτσας. Όπως ειπώθηκε και πιο πάνω, τα μνημεία με μόλις μια εξαίρεση έχουν αναφορές ή αφορούν εξ’ολοκλήρου εθνικά ζητήματα. Οι κυρίαρχοι ΙΜΚ στην Κόνιτσα συγκεκριμένα φαίνεται να είναι το σχολείο, η εκκλησία και ο στρατός.

Ο στρατός έχει πάρει την πρωτοβουλία για το στήσιμο όλων των μνημείων που αφορούν τον εμφύλιο πόλεμο και την Αντίσταση, εκτός απο ένα, όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, το μνημείο για τους πεσόντες μπροστά απο το δημαρχείο. Αυτό έχει στηθεί απο τον σύλλογο των κονιτσιωτών που κατοικούν στην Αθήνα. Ακόμη και στις τελετές που γίνονταν παλιότερα, η παρουσία του στρατού ηταν κυρίαρχη, αφού υπήρχε διμοιρία στρατιωτών που συμμετείχε και εκφωνούνταν λόγοι απο στρατιωτικούς ηγέτες.

Το σχολείο αποτελεί άλλον έναν τρόπο επινόησης μνήμης αφού «οι περισσότερες εμπειρίες μας ηταν μέσα απο το σχολείο», όπως μου είπε μια απο τους συνομιλητές μου. Ειδικά στην περίοδο της δικτατορίας το σχολείο στο οποίο και η παρέμβαση της εκκλησίας ηταν καθοριστική, ηταν ο μηχανισμός ο οποίος «μάθαινε» στα άτομα μέσω της διαπαιδαγώγησης την τοπική ιστορία. Μια τοπική ιστορία όμως καθοριστική για την εθνική ιστορία. Η εκκλησία, μέσω του μητροπολίτη Σεβαστιανού φαίνεται να ασκούσε καθοριστικό έλεγχο στην κοινωνική ζωή, τουλάχιστον στην περίοδο της δικτατορίας, όπως διαπιστώθηκε μέσα απο τις συνεντεύξεις.

Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς γιατί τα δυο μνημεία απο τα 5 συνολικά για την περίοδο της Αντίστασης και του εμφυλίου δεν είναι εξίσου σημαντικά για τους πληροφορητές από τα υπόλοιπα. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί απο το γεγονός οτι σε αυτά τα δυο μνημεία δεν λαμβάνει χώρα κανενός είδους τελετουργική διαδικασία. Τα υπόλοιπα μνημεία όλοι τα θυμούνται σαν τόπους όπου με τελετουργικό τρόπο αναπαριστάται το παρελθόν, μέσα απο τις γιορτές και τις επετείους. Και αυτή η παρατήρηση έχει διπλή σημασία. Από τη μια η τελετουργία είναι θρησκευτική, αφού σε όλα τα μνημεία γίνονται οι μνημόσυνες δεήσεις απο ιερείς και απο την άλλη είναι μνημονική, αφού αφορά εθνικά ζητήματα. Η συμμετοχή του σχολείου στα τελετουργικά φαίνεται να είναι καθοριστική για την εθνική μνήμη της κοινωνίας, αφού αν δει κανείς τις μαρτυρίες των ατόμων που έχουν παρευρεθεί στις επίσημες γιορτές των μνημείων ως μαθητές, σε σύγκριση με τις μαρτυρίες άλλων που έχουν πάει στο σχολείο μετά απο την παύση των επίσημων εορτών (οπότε και έπαψε να είναι υποχρεωτική η συμμετοχή των μαθητών) θα δεί οτι για τα άτομα της δεύτερης κατηγορίας τα μνημεία δεν έχουν μεγάλη σημασία. Χαρακτηριστικά ένας σημερινός μαθητής της 2ας λυκείου μου είπε οτι τα μνημεία τον αφήνουν αδιάφορο, όπως και όλους σχεδόν τους συμμαθητές του.

«Τα άτομα είναι αυτά που θυμούνται, αλλά τα άτομα ως μέλη κάποιας κοινωνικής ομάδας». Αυτός ο ισχυρισμός του Halbwachs φαίνεται να επαληθεύεται περίτρανα απο τα αποτελέσματα της έρευνας. Ελάχιστες ηταν οι φορές που κάποιος μου μιλούσε σε πρώτο ενικό πρόσωπο. Το πρώτο πληθυντικό με τις διαφορετικές χρήσεις του (εμείς οι αριστεροί, εμείς οι εθνικόφρωνες, εμείς οι πρόσφυγες, εμείς οι Έλληνες) χρησιμοποιήθηκε απο τους πληροφορητές μου κατα κόρον.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Tα Χριστούγεννα του 1947, ενώ πήγαμε στην εκκλησία, για να κάνουμε Χριστούγεννα, με το χτύπημα της καμπάνας, δεχτήκαμαν τα πρώτα πυρά απ’, απ’ τς συμμορίτες. Με πυροβόλα, τα οποία ηταν πίσω απ’ το Λυκόμορο, δηλαδή, εδώ εινι ο Σαραντάπορος, είναι τ΄αλβανικό, είχαν μπεί ηταν εκεί σε περίπτωση αυτό, να φύγουν για να παν στο αλβανικό μέρος. Δε ξέραμαν τι έγινε να πούμι, ούτε ξέραμαν τι γινόταν. Εν τω μεταξύ, μονάδες δικές τους
 //Το βράδυ έγινε αυτό δηλαδή;//

Το άγαλμα της Φρειδερίκης στην κεντρική πλατεία.

 Ναι, το βράδ’. Το βράδ χτυπηθήκαμαν, 12 η ωρα που’ λέει’ που’ν’ τ’ αυτό, χτυπηθήκαμαν.
 //Χτυπήσαν απ εδώ//
 Ήρθαν απ’ εδώ και μας κλείσαν μέσα με το σκοπό να πούμε να καταλάβουν τη Κόνιτσα, εδώ ηταν περίπου, 8 χιλιάδες και γιατί όλα τα χωριά, τα βλαχοχώρια και τα πάντα είχαν μαζευτεί όλα δώ. Καταλάβατε; Και μας είχαν κλεισμένους, δεν είχαμε απο πούθε να φύγουμε, κατάλαβες; Είχαν έρθ’ και προχώρησαν, αυτοί, τα στρατεύματα τα δικά τς να πούμε, οι αντάρτες είχαν προχωρήσ’ κι ηταν,
που να σ’ πώ τώρα, που είναι κάτω το γυμνάσιο, δεν ξέρω αν το χς υπόψη σου να πούμε, ηταν το πυροβολικό το δικό μας στο ορφανοτροφείο, το πυροβολικό το δικό μας, το οποίο να πούμε αυτοί το χαν επισημάν’ να πούμε και βάζαν... και το χτυπήσαν και σταμάτ’σαν, χτυπήσαν, επ... έπ’σαν, οχι μεσ’ στο αυτό, αλλά σταμάτ’σαν οι δικοί μας να βάζουν. Και προχώρησαν στη γέφυρα κάτω του Αώου που είναι η στροφή, ηταν χωροφύλακες και στρατός μαζί, δεν τ’ν είχαν καταλάβ΄ τη γέφ’ρα. Το πολυβολείο ήταν εκεί έτσ’, κι αυτοί μπήκαν ιδώ μέσα έτσ’. Κατάλαβες; Εμείς είμασταν αποκλεισμέν’, θέλαμαν δε θέλαμαν, έπρεπε να πολεμήσουμε. Κατάλαβες, δε δε γινόταν διαφορετικά. Τ΄Αγίου Βασιλείου, αφού δε μπόρεσαν να σπάσουν αυτοί μέσα, γιατί είχαν καταλάβ’ τη μισή την Κόνιτσα, την Κάτω Κόνιτσα. . .
 // Κράτησε πόσες μέρες;//
 Ορίστε; Απο τα Χριστούγεννα μέχρι την παραμονή τ΄Αγίου Βασιλείου. Εξ’ μέρες, ναι αλλά εδώ, οχ΄που ήρθαν τα στρα... Ήρθε το τάγμα του Ιωάννου, του Ιωάννου κι ακούσαμαν τη σάλπιγγα του αετού ο γιός. Εδώ έγιναν συνέχεια μέρα νύχτα γίνονταν μάχες εδώ. Κι είχαμαν και νεκρούς, και στρατιώτες και ΜΑΗδες
//Πώς;//
ΜΑΥδες, ηταν οι πολίτες που τς είχαν μαζέψει. Είχαμαν και τέτοια θύματα και στρατό να πούμε. Μετά αυτό φύγαν και προχωρήσαν, προχωρήσαν ύστερα που έγινε, μέχρι το ’49, η εκκαθάρισ’ του Γράμμου. Κατάλαβες; Αυτά δεν τα πιστεύουν να πούμε κι ούτε τα πιστεύουν όλοι να πούμε. Τα λεν διαστραβλωμένα διότι δεν τα ζήσαν. Να ρθεί, να ρθεί κάποιος και απο δώ, έτσ’ δεν είναι; Όπ... άν εγω σε διορθώνω να πούμε, να με διοθώσ’ κάπου να πούμε, κατάλαβες; Οι άλλ’ μας είχαν ανοιχτό το μέρος αυτό απο δω και αν μας χτυπούσαν απο δω, θα είχαμαν φύγ’, θα τ’ν είχαν καταλάβ’ την Κόνιτσα.
//Αν είχαν καταλάβει την Κόνιτσα, θα κάναν κυβέρνησ’, σκοπός ηταν αυτός.//
Θα χαν κάν’ κυβέρνησ’... Εγώ, το 1947 που, μόλις φύγαν απ την Κόνιτσα, και φύγαν και αυτό, ημουνα στο 406, στο παράρτημα του Στρατιωτικού νοσοκομείου, το οποίο ηταν στην Αναγνωστοπούλειο σχολή. Κατάλαβες; Με κάποιον Γκιάτη αρχίατρο, και κατ΄άλλους χειρούργους γιατρούς. Μέχρι την κατάληψη να πούμε του Γράμμου, ήμουνα, ημουνα μέσα εκεί στο νοσοκομείο
κι έχω δει και τραυματίες, και τα πάντα και νεκρούς. Οταν έγιναν οι καταλήψεις συνέχεια των, τ, των αυτωνών να πούμε, κατάλαβες; αλλά αυτά δεν τα λέν να πούμε, μικροί μεγάλ’ είχαν πάρ’ τα όπλα και έριχναν κατάλαβες; Κι αυτά δεν τα λέν όλα έτς...
 //Το μνημείο εδω, έχετε πάει στο νεκροταφείο που είναι για τους πεσόντες;//
 Απάνω; Στον Άγιο Νικόλαο είναι οι πρώτοι οι οποίοι σκοτώθηκαν. Μα απο κει είμι εγώ. Σαμα είμαι απο δώ; Κατεβαίνω στν’ αγορά. Εκεί μεγάλωσα, εκεί γεννήθκα να πούμε...
 // Και οταν πάτε εκεί, τι σκέφτεστε;//
 Κοίταξε να δείς, αυτό, κάναμαν ε... τότε ηη... πιτροπή, γιατί μας χώρσαν, αυτό είν το κακό. Εθνικόφρονες και κομμουνισταί που λέγαν να πούμε κατάλαβες τι γίνεται; Καιιιι επειδή αυτοί κάναν διάφορες αυτές και τιμήσαν τα αυτά, χωρίς να πουν να πούμε έλα δω, σκοτωθήκαν μεν απ’ τ’ Δεξιά, σκοτωθήκαν κι απ’ τν’ Αριστερά. Ελα να κάνουμε μια μνημόσυνη δέηση, για τις ψυχές οι οποίες τέλοσπάντων αν πάς σε όλα τα βουνά μέχ το Γράμμο θα βρείς κόκκαλα ακόμα. Κόκκαλα απο, απο, α, απο Έλληνες, οχι απο τίποτε άλλο. Κι ένας, και τούτοι πάν και τιμάν την αυτήν του πολυτεχνείου που δεν σκοτώθκε ένας, έστω ένας. Τέλωσπάντων, αν σκοτώθκι ένας, και πάν όλ’ ικεί, λες κι είν’, σαν τα μελίσσια π’ πάν στ’ φωλιά, και δεν έρχονται δώ στο νεκροταφείο κατάλαβες, που είναι κάργα παληκάρια, να κάν’ μια μνημόσυν’ δέηση υπέρ των πεσόντων, ούτε μεν ούτε δε, υπέρ των πεσόντων να πούμε. Οι οποίοι έπεσαν, είτε καλώε, είτε κακώς, να κάνει μια μνημόσυν’ δέηση για τις ψυχές αυτών. Αλλά ξες τι λέν; Αυτά να μη τα παναλάβετε, γιατί, γιατί, είναι μεταξύ αδερφιών και δε γίνεται να κάνουμε αυτό, είναι η γιορτή του μίσους, αυτά που κάνετε λέει. Εκείνα που κάνετε, δεν ήταν γιορτή του μίσους.
 //Για ποιά γιορτή λέτε;//
οταν κάναμαν εμείς ιδώ και κάναμαν μνημόσυνες δεήσεις και τα ρέστα κάτω στο μαυσωλείο, εκεί αυτοί ητανε κατά εμάς.
// Οι αριστεροί;//
Οι αριστεροί... Είναι μεταξύ αδερφιών λέει. Είναι αυτό, αλλά δεν λεν τη πραγματική αλήθεια, ποτέ δεν λεν τη πραγματική αλήθεια. Διοτι και οι μεν φταίξαν και οι δε φταίξαν.... Αλλά εκείνα τα παιδάκια που πέσαν, τι φταίξαν; Είτε τους μεν, είτε τους δε. Γιορτή του μίσους, γιατί να το πει γιορτή του μίσους; Επειδή ηταν αδέρφια απο τη μια μεριά κι αδέρφια απο τ’ν άλλη; Εγώ έτχα να κούω να πούμε, αδερφέ έ’ μη πολεμάς, είσι φασίστας είσι τέτοιους, οι άλλ’ ίλεγαν τα δικά τους...
//Εδώ στον Αγιο Νικόλαο;//
 είνι ονόματα, οι πεσόντες οι οποίοι έχουν πέσ’ και τους τάφους δεν τους βγάλαμαν. Αυτό το γιορτάζαμε κάθε πρώτ’ Κυριακή της καινούργιας χρονιάς. Κατάλαβες; Κάναμε μια μνημόσυνη δέηση πρώτα,ερχόταν εεε ο στρατός, διμοιρία στρατου, διάβαζε τα ονόματα κι έλεγε: Σδράγος Κωνσταντίνος παράδειγμα, έπεσε την τάδε του μηνός πρρρρ, έριχναν και πέντε ριπές. Πάνε κοπήκαν όλα αυτά. Τώρα κάνουν ένα τρισάγιο, αλλά με αυτά και τέτοια όχι. Καταθέτουν στεφάνια οι σύλλογ’ , οι σύλλογ’ να πούμε, εθνικής αντιστάσεως και ο δήμαρχος οι Αντιστασιακοί ξερω γώ, καταθέτουν στεφάνια.
 //Ο Σεβασμιότατος συμμετέχει;//
 Ο Σεβασμιότατος δεν... εκείνος ο άλλος (Σεβαστιανός) ηταν, δεν υπολόγιζε κανέναν να πούμε κατάλαβες; Ε, τούτος είναι λίγο πιο πράος, πιο αυτό ας πούμε. Κοιτάν να τα σβήσουν αυτά και να ζήσ’ το Πολυτεχνείο φίλε. Κατάλαβες; Και τα διαστρεβλώνουν ντίπ για ντιπ. Εντελώς όλα τα διαστρεβλώνουν. Δε λέν ποτέ την αλήθεια. Τι να πούν ρε φίλε; Κι εσύ φταίς κι εγω φταίω. Άστα αυτά. Ελα μαζί να κάνουμε μια αυτή, έπεσαν, τόσα κορμιά εδώ, τόσα παληκάρια έπεσαν κι απο τους μεν κι απο τους δε. Γιατί να μη κάνουμε μια μνημόσυν’ δέηση υπέρ αναπαύσεως των ψυχών;
Όπως παλιά, γιατί; Είναι γιορτή του μίσους, ας είναι η γιορτή του μίσους, να πεις την αλήθεια να πούμε. Αυτά είναι π’λες. . . Κατάλαβες, εμείς τα ζήσαμαν και δεν μπορεί ο άλλος να μ’ πεί εμένα κουταμάρες και βλακείες να πούμε. Αλλά ποιούς να τα πεις να πούμε; . . . Αυτά είναι π’ λές φίλε, γιατί την Ιστορία την διαστραβλώνουν να πούμε. Ντάξ’ έγινε ο,τι έγινε, έγινε, πάει έληξε. Πές την πραγματική αλήθεια όμως. Δε σε πιάν’ κανένας απ’ το λαιμό να πεις, οχι άτιμοι εκείνοι, εκείνοι άλλο. Και τς μεν τους βάλαν αλλοι και εμείς υπερασπιζόμασταν τα αυτά της πατρίδας μας. Αλλά αυτοί που πολεμούσαν ενάντια εμάς, άλλοι τους βάλανε. Και ηταν στα σύνορα τ’ αλβανικά, μόλις τους ζορίζαμε, τσουπ, μέσα Αλβανία. Δεν είχαν αυτό για να, να τους πετάξεις πέρα στη θάλασσα που λεει ο λόγος, έμπαιναν μες στην Αλβανία. Μέχρι που έγινε η κατάληψ’ του Γράμμου, 24 ή 26 Αυγούστου, δε θυμάμαι ακριβώς και σταμάτησαν τααα.. . . Δυστυχώς, αυτή είναι η αλήθεια. Εμείς ήμασταν 7 μερόνυχτα εδώ κλεισμέν’. Το πυροβολικό βαρούσε ανελέητα, μες΄στα σπίτια, οπ’ παει να πούμε . . .
//Εσείς όταν αντικρύζετε το μνημείο, πώς νιώθετε;//
Τι να το κάνω; Τι πως νιώθω; Μια θλίψη, η οποία δεν περιγράφεται. Κι οταν δεν είσαι παθών, για να σ’ πω και τ’ αυτό, δε σου κάνει και τόσο αυτό. Κατάλαβες; Ενώ οταν τα ξέρς όλα τα πράματα ή έχασες έναν άνθρωπο δικό σου, τότε σε πιάν’ ρίγος. Κατάλαβες; Σε πιάν’ ρίγος, πραγματικό ρίγος, οχι ρίγος αυτό. Διοτι τά ζησες με τα μάτια σου. Κατάλαβες; Δε μπορεί τώρα εσύ να μου πείς ω ρε φίλε δεν ηταν έτσ’ ή δεν έκαν’ έτσ’. Κάποια στιγμή εγώ τα ζησα . . . Αλλά πολλές φορές δεν τα βάζουν, τα βάζουν κι εκεί που τους συμφέρ’ τα λένε, εκεί που δεν τους συμφέρ’ . . . τα κόβουν να πούμε. Στις τηλεοράσεις δηλαδή κατάλαβες; Τα κόβουν όλα . . .
 //Επειδή η έρευνα αφορά τα μνημεία...//
Κοίταξε τώρα τα μνημεία είναι κατα τύπον να πούμε, δεν τα τηρούν όλοι. Δεν ξέρουν την ιστορία αυτών των πραγμάτων διοτι τη διαστραβλώνουν σου χω πει εκατό χιλιάδες φορές. Όπως λεν τώρα οι κυβερνήσεις. Οχι εσύ φταις λεει ο Καραμανλής, οχι εσυ φταις ο Παπανδρέου. Ελα δω ρε, κι εσύ έκανες κι εγώ έκανα. Ελα δω να μη τα ξανακάνουμε. Να βρούμε μια χρυσή τομή να μη τα ξανακάνουμε. Ετσι να πούμε και με τον πόλεμο. Ηρθαν οι αριστεροί πήραν τ’ μάνα μ’ τον πατέρα μ’ και τους κλείσαν εκεί μεσα στην Αναγνωστοπούλειο το ’44. Τους κλείσαν εκεί μεσα στην Αναγνωστοπούλειο σχολή κι εμένα μ’ άφησαν μαζί με τον αδερφό μου να πούμε μι 25 γίδια γιατί είχαμαν γίδια τότι που ηταν η κατοχή, δυο αδέρφια, ο ένας 9 κι ο άλλος 11 χρονών. Τους είχαν κλεισμένους μέσα γιατί ηταν μπουραντάρδες, φασίστες. Θα μ’ πείς οτι κι οι δικοί μας δεν πήραν; Πήραν κι οι δικοί μας, τους πιο επικίνδυνους να πούμε τους μαζέψαν. Αλλά λεν Γιάρο, τα χω πει εκατό χιλιάδες φορές, ήρθε η επανάσταση, εγώ τραβούσα ίσια το δρόμο μου, δε μου χει πει κανένας τίποτα, με την επανάσταση [---]. Άλλους πείραξε, καλά τς έκανε γιατί στραβοπάτησαν. Οταν στραβοπατήσεις, καλά τς έκανε.
 //Για τους συνταγματάρχες λέτε//
ΝΑΙ ΔΕΝ ΠΑ ΝΑ ΗΤΑΝ ΟΠΟΙΟΣ ΗΘΕΛΕ. Ναι για την επανάσταση τοτε που έγινε να πούμε το 1967. Εμένα, οχι εμένα, όλους εδω, δεν πείραξε κανέναν. Πήγαινες στη δουλειά σου σα κύριος, κυκλοφορούσες τα βράδια σα κύριος, αλλά τράβαγες ίσα το δρόμο σ’. Δε σε πείραζε κανένας. Και πήγαινες στις υπηρεσίες, κάθονταν προσοχή και σ’ εξυπηρετούσαν όλοι στις υπηρεσίες. Τώρα γιατί δε σ’ εξυπηρετάν και σ’ λέει έλα αύριο, γιατί χρειάζεται κείνο το χαρτί. Γιατί στραβώσαν απ’ αυτνούς τς μεγάλους, όχι απο μας τς μικρούς, τα πράγματα. Έτσι είναι φίλε. Τι τα συζητάς, άστα ρε. Να μην έρθ’ κανας άλλος πάλι εμφύλιος πόλεμος, γιατί εμείς που τα ζήσαμαν, τραβήξαμαν τα ελέη του Χριστού και της Παναγίας.

Αναδημοσίευση από http://www.hist-arch.uoi.gr/pdfs_docs/meta/konitsa_monum.pdf