Η άγρια «μάχη» με τα πτώματα...

Συντάκτης:
Μαρία Σπηλιωτοπούλου*

Οι άμαχοι και οι μαχητές της Αθήνας έχουν άμεση αντίληψη ή πληροφόρηση μόνο για λίγα από όσα συνέβαιναν τις μέρες των Δεκεμβριανών. Το κέντρο της πόλης και οι συνοικίες ήταν αποκλεισμένα, χωρίς τηλέφωνα, συνήθως χωρίς ηλεκτρικό, με τα μέτωπα του πολέμου ρευστά. Ελάχιστοι ακούν τον ραδιοσταθμό Αθηνών, τον πομπό του ΕΑΜ ή ξένους σταθμούς. Στις συνοικίες που ελέγχει το ΕΑΜ τοιχοκολλούνται φύλλα του «Ριζοσπάστη» και ενημερώνουν τα χωνιά, ενώ βρετανικά αεροπλάνα ρίχνουν προκηρύξεις σε όλη την πόλη και στο κέντρο που ελέγχει η κυβέρνηση τοιχοκολλούνται ανακοινώσεις.

H αφήγηση των πτωμάτων ξεδιπλώνεται εκ των υστέρων. Μια πλευρά της συνείδησης που διαμορφώνουν οι Αθηναίοι για το γεγονός παρακολουθούμε μέσα από τις καταγραφές των πτωμάτων στις καθημερινές αθηναϊκές εφημερίδες «Ελευθερία», «Ριζοσπάστη», «Καθημερινή» και την κυβερνητική εφημερίδα «Ελλάς» που κυκλοφορεί μόνο στα Δεκεμβριανά και ώς τα τέλη Ιανουαρίου ’45.

Η «Ελευθερία» και ο «Ριζοσπάστης» από την παρανομία της Κατοχής συνεχίζουν μετά την Απελευθέρωση, όταν η «Καθημερινή» και άλλες «νόμιμες» εφημερίδες σταματούν τον Σεπτέμβριο. Στη διάρκεια των Δεκεμβριανών ο «Ριζοσπάστης» κυκλοφορεί ευρύτατα, αφού το ΕΑΜ ελέγχει έως το δεύτερο δεκαήμερο σχεδόν όλες τις συνοικίες, ενώ η «Ελευθερία» επανακυκλοφορεί από τις 22 του μήνα. Η «Καθημερινή» επανεκδίδεται Φεβρουάριο, όπως και ο «Ριζοσπάστης» που είχε διακόψει Ιανουάριο και ξαναρχίζει μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

Τα πτώματα, νεκροί του παρελθόντος με παρουσία στο παρόν, νεκροί άταφοι ή νεκροί που τους έβγαλαν από τη γη, που πρέπει να αναγνωριστούν, να εξακριβωθεί τι προκάλεσε τον θάνατο, εμφανίζονται, σποραδικά μετά την Απελευθέρωση. Οπως τον Οκτώβριο, έπειτα από δυνατή βροχή, όταν αποκαλύπτεται ομαδικός τάφος εκτελεσμένων από τους Γερμανούς στο Γαλάτσι, και δύο πτώματα βασανισμένων και ακρωτηριασμένων της Κατοχής από την Ειδική Ασφάλεια, σε υπόνομο, στο κέντρο της Αθήνας.

Τον Δεκέμβρη άμαχοι και μαχητές σκοτώνονται σε μάχες ή από αδέσποτες σφαίρες, όμηροι εκτελούνται, υπάρχουν νεκροί από πείνα ή παθολογικά αίτια. Γίνονται πρόχειρες ατομικές και ομαδικές ταφές. Ακολουθούν εκταφές από την κυβέρνηση, αναγνωρίσεις και κηδείες σε περιοχές όπου έχει εκδιωχθεί ή έχει υποχωρήσει ο ΕΛΑΣ. Αργότερα μνημόσυνα, συλλήψεις κατηγορουμένων για εκτελέσεις και δίκες. Ταυτόχρονα ξεκινά η επιστροφή των ομήρων.

Χωρίς απόλυτη σύμπτωση, τόποι εκταφής πτωμάτων υπήρξαν τόποι σφοδρών μαχών, εκεί που είχαν κάνει μπλόκα Γερμανοί και Τάγματα Ασφαλείας, εκεί όπου μετά τα Δεκεμβριανά οι κάτοικοι αντιμετωπίζουν την κρατική, παρακρατική ή ακόμη και κομμουνιστική τρομοκρατία (ανάλογα με την εφημερίδα που καταγράφει τα πράγματα). Το Περιστέρι, η Κοκκινιά, η Καισαριανή, το Αιγάλεω.

Οι εφημερίδες δημοσιεύουν κυρίως σχετικές ειδήσεις και άρθρα, λιγότερο χρονογραφήματα, φυσικά πολύ σπάνια γελοιογραφίες, ενώ φωτογραφίες δεν συναντώνται. Οι κοινωνικές αγγελίες (κηδείες, πένθη, μνημόσυνα) έχουν επίσης σημαντική θέση και με αμεσότητα ανατροφοδοτούν τις μνήμες.

Στα Δεκεμβριανά ο «Ριζοσπάστης» προβάλλει εκτεταμένα τις απώλειες των αμάχων, από τους βομβαρδισμούς, τις αδέσποτες σφαίρες, και τις σφαγές και τις «ωμότητες» των Βρετανών. Επίσης και τις συλλήψεις ομήρων, τις εξαφανίσεις και τις εκτελέσεις στις περιοχές από τις οποίες υποχωρεί ο ΕΛΑΣ. Στην «Ελλάς» κυριαρχούν ειδήσεις για τις μάχες, με έμφαση στη σταδιακή απώθηση του ΕΛΑΣ. Καταγράφονται λεηλασίες και με κλιμακούμενη ένταση προβάλλονται απαγωγές πολιτών, βασανιστήρια και εκτελέσεις κυρίως από την ΟΠΛΑ.

Η «Ελευθερία» εστιάζει στις συλλήψεις ομήρων από τον ΕΛΑΣ (17.000) και τις εκτελέσεις (2.000) και καταγράφει πρόχειρες ταφές σε περιβόλους εκκλησιών, αλσύλλια, και στον Εθνικό Κήπο. Τα πτώματα είναι άμαχοι και εκτελεσμένοι μαχητές της αντιεαμικής πλευράς. Το ίδιο καταγράφεται και στην εφημερίδα «Ελλάς».

Η πρώτη αναφορά σε πτώματα που ανασύρονται από πηγάδι στου Φιλοπάππου καταγράφεται σε «Ελευθερία» και «Ελλάς» στις 30 Δεκεμβρίου 44 : εννέα «εθνικισταί» και ένα μικρό αγόρι. Ορισμένοι αναγνωρίζονται αμέσως, μπροστά σε Αγγλους και Αμερικανούς δημοσιογράφους. Σύμφωνα με τον ιατροδικαστή είχαν δολοφονηθεί στις 10 του μήνα.

Οι εκταφές και οι αναγνωρίσεις πραγματοποιούνται κυρίως τον Ιανουάριο ’45, όταν φτάνει στην Αθήνα αντιπροσωπεία βρετανικών συνδικάτων με επικεφαλής τον Σιτρίν. Συνεχίζονται τον Φεβρουάριο, σύμφωνα με τις σχεδόν καθημερινές αναφορές στην «Ελευθερία» και την «Καθημερινή». Στην τελευταία προβάλλονται λεπτομέρειες της φρίκης, συχνότερα στην πρώτη σελίδα, όπως συνέβαινε Ιανουάριο στην «Ελλάς».

Ο «Ριζοσπάστης» χρησιμοποιεί επίσης ανατριχιαστικές περιγραφές και αναφέρεται σε συγκεκριμένες περιπτώσεις που ανατρέπουν το σχήμα ομηρία – εκτελέσεις από τον ΕΛΑΣ των άλλων εφημερίδων. Υπολογίζει τους νεκρούς από παθολογικά αίτια και τους άμαχους σε 10.000. Περίπου τόσοι, Φεβρουάριο πια, σύμφωνα με την «Ελευθερία», είναι μόνο οι εκτελεσμένοι από τους «στασιαστές». Αλλά από τον Μάρτιο υπάρχει διάκριση μεταξύ «εκτελεσθέντων» και «φονευθέντων» και δεν είναι όλοι αδιακρίτως «εθνικόφρονες», όπως στην «Καθημερινή». Τον Απρίλιο η «Ελευθερία» πλέον διαθέτει όλο και λιγότερο χώρο για το θέμα.

Ο «Ριζοσπάστης» από τον Μάρτιο αντικρούει συστηματικά τις κατηγορίες εναντίον του ΕΛΑΣ για τις ωμότητες των Δεκεμβριανών. Δημοσιεύει σε συνέχειες καθημερινές σχεδόν τη στήλη «Το ελληνικό Κατύν», με το ιστορικό του θανάτου από αδέσποτες σφαίρες, παθολογικά αίτια ή μάχες συγκεκριμένων προσώπων, τα πτώματα των οποίων εκτέθηκαν στο Περιστέρι ή αλλού ως θύματα των ελασιτών. Καταγγέλλεται η σκηνοθεσία των πτωμάτων αλλά και η σύληση των τάφων νεκρών του Δεκέμβρη.

Η τελευταία κηδεία «αγρίως κατακρεουργηθέντος υπό των ελασιτών» δημοσιεύεται 29 Απριλίου στην «Ελευθερία» και την «Καθημερινή». Ενώ πτώματα ομήρων από την Αθήνα ανακαλύπτονται ακόμη σε χαράδρες στη Στερεά και κάποια ξεβράζονται από τη θάλασσα στη Χαλκιδική.

Αρχίζουν να δημοσιεύονται μνημόσυνα εκτελεσμένων χωρίς οποιαδήποτε σχετική αναφορά, στην «Ελευθερία» αλλά και την «Καθημερινή» και γίνεται μνεία και σε πτώματα φονευθέντων στις μάχες, ελασιτών συνήθως. Απρίλιο πραγματοποιούνται και οι πρώτες μαζικές συλλήψεις «εκτελεστών».

Μέσα Μαΐου δημοσιεύονται τα συγκεντρωτικά στοιχεία της Εισαγγελίας σχετικά με τα θύματα του Δεκέμβρη: 5.000 νεκροί (1.700 από βόμβες και όλμους, 1.800 εκτελεσμένοι και 1.500 από ασθένεια). Η «Ελευθερία» δημοσιεύει την είδηση στις 17 Μαΐου στη 2η σελίδα χωρίς σχόλια, όπως και η «Καθημερινή», με περισσότερες λεπτομέρειες εκείνη και επισημαίνοντας ότι δεν περιλαμβάνονται τα πτώματα στον Πειραιά. Δίπλα άρθρο με άμεσους συνειρμούς σχετικά με «βάραθρον πλήρες από πτώματα», εκτελεσμένων από τους «εαμοκομμουνιστές» το καλοκαίρι του 1944 στην Πελοπόννησο.

Ο «Ριζοσπάστης» τρεις μέρες αργότερα, σε πρωτοσέλιδο, τονίζει ότι επιβεβαιώνονται οι εκτιμήσεις του για τον αριθμό των εκτελεσθέντων. Σε αυτούς περιλαμβάνονται, χωρίς να κατονομάζονται από την Εισαγγελία, και εκατοντάδες δημοκρατικοί πολίτες και λαϊκοί αγωνιστές, αλλά και δωσίλογοι «και σε ασημαντότατο ποσοστό μεμονωμένες περιπτώσεις αυτοδικιών που αποδοκιμάστηκαν τίμια». Εχει βέβαια προηγηθεί η καταδίκη της πρακτικής σύλληψης αμάχων ομήρων στην 11η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ τον Απρίλιο.

Ιούνιο και Ιούλιο δημοσιεύονται κυρίως εξάμηνα μνημόσυνα και ειδήσεις για τις δίκες «εκτελεστών» ή εκτελεστών, ανάλογα με την εφημερίδα, και το φθινόπωρο κυριαρχεί το αίτημα για παροχή γενικής αμνηστίας. Η αμνηστία υποστηρίζεται κυρίως από τον «Ριζοσπάστη», την αρνείται κατηγορηματικά η «Καθημερινή» και τη δέχεται υπό όρους η «Ελευθερία».

23 Δεκεμβρίου ’45, στον «Ριζοσπάστη» ο Καραγιώργης καταγγέλλει ότι ο Τσόρτσιλ και η ελληνική κυβέρνηση «προκάλεσαν τον Δεκέμβρη του ’44 σαν έξυπνη πεπονόφλουδα… αράδιασαν μπρος στην ανθρωπότητα κομμένα αυτιά και μύτες». Δημοσιεύονται και τρία μνημόσυνα για τα Δεκεμβριανά, το ένα στο Παγκράτι για δυο αδέρφια «που σκοτώθηκαν… από οβίδα του Σκόμπυ». Ενώ στις 28 η «Ελευθερία» δημοσιεύει μόνο το «ετήσιο μνημόσυνο για την ανάπαυσιν της ψυχής … λατρευτού … χαλκουργού βιομηχάνου, φονευθέντος την 30ήν Δεκεμβρίου 1944», και η «Καθημερινή» δωρεά στη μνήμη «καθηγητού Σωματικής αγωγής και λοχαγού πεζικού … αγρίως και υπούλως δολοφονηθέντος υπό των εαμοκομμουνιστών» και δυο μνημόσυνα.

Στην «Καθημερινή» και τον «Ριζοσπάστη» συχνά προβάλλεται αντεστραμμένη η ίδια εικόνα. Η «Καθημερινή» καλλιεργεί με τα πτώματα τον τρόμο και την απειλή επανάληψης των Δεκεμβριανών, πολώνει το κλίμα και υποστηρίζει την άμεση επάνοδο του βασιλιά. Ο «Ριζοσπάστης» εκφράζει τον ίδιο τρόμο από την πλευρά της κομμουνιστικής αριστεράς, προβάλλοντας συστηματικά την τρομοκρατία του δωσιλογικού κράτους, αλλά ελαχιστοποιεί τις «υπερβασίες» του ΕΛΑΣ. Ενώ η «Ελευθερία» επιδιώκει την υπέρβαση των Δεκεμβριανών, κατηγορεί την ηγεσία του ΚΚΕ αποκλειστικά και καταγράφει την παρακρατική τρομοκρατία μετά τη Βάρκιζα.

Από το τέλος του 1945 η μνήμη των πτωμάτων στοιχειώνει την Αθήνα, καθώς οι νεκροί του Δεκέμβρη, για να μνημονεύσουμε τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, αποτελούν «προμήνυμα κινδύνου» για τον Εμφύλιο.

* Ερευνήτρια στο Κέντρο Ερευνας της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών

Αναδημοσίευση από http://www.efsyn.gr/arthro/i-agria-mahi-me-ta-ptomata