Τα Δεκεμβριανά αποτελούν σημείο καμπής για την ελληνική ιστορία της δεκαετίας του 1940, με διεθνή σημασία. Όπως έχει επισημάνει ο Μαρκ Μαζάουερ, η έκβασή τους σηματοδοτεί ότι «η πλάστιγγα της εξουσίας στην Ελλάδα έγειρε ξαφνικά και αποφασιστικά σε βάρος της Αριστεράς, για πρώτη φορά μετά το 1942». Kαι γι' αυτό τον λόγο, αποτελούν γεγονός που σημάδεψε τραυματικά τη μνήμη του αριστερού κινήματος στην Ελλάδα. Τα ίχνη του Δεκέμβρη είναι ακόμα ζωντανά, όπως δείχνουν όχι μόνο τα «λαβωμένα» κτίρια της Αθήνας, αλλά και το ότι ο Δεκέμβρης του 2008 («τα Δεκεμβριανά των εφήβων», όπως έχει γράψει, εδώ, ο Γιώργος Φουρτούνης) ανακάλεσε μνήμες, αναφορές, συσχετισμούς και διαφορές με το 1944. Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης εβδομήντα χρόνων, τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και το Φόρουμ Κοινωνικής Ιστορίας οργανώνουν, την Παρασκευή 13 και το Σάββατο 14 Δεκεμβρίου, το επιστημονικό συνέδριο «Δεκεμβριανά 1944: το παρελθόν και οι χρήσεις του». Θέσαμε τρία ερωτήματα στον Πολυμέρη Βόγλη, τον Ηλία Νικολακόπουλο και την Ιωάννα Παπαθανασίου, από την οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου.
Στρ. Μπ.
1. Τα τελευταία χρόνια έχουμε δει μια «αναδιαπραγμάτευση» ιστορικών γεγονότων και περιόδων όπως η Μεταπολίτευση (ως πηγή της σημερινής «κακοδαιμονίας»), αλλά και η Αντίσταση ή γενικότερα η δεκαετία του 1940 («αναθεωρητικό» ρεύμα). Θεωρείτε πως επιχειρείται κάτι τέτοιο και όσον αφορά τα Δεκεμβριανά;
2. Αν βάζατε έναν «υπότιτλο» στα Δεκεμβριανά, αν τα αποτιμούσατε με λίγες λέξεις, πώς θα τα αποκαλούσατε; «Προανάκρουσμα του Εμφυλίου», «πρώτη πράξη του Ψυχρού Πολέμου», «τέλος της αντιφασιστικής συμμαχίας», «σημείο καμπής» μετά το οποίο αρχίζει η κάμψη της Αριστεράς;
3. Πώς καταγράφεται ο Δεκέμβρης στη συλλογική μνήμη των αριστερών, αμέσως μετά τη λήξη του αλλά και αργότερα; Είναι ο «κόκκινος Δεκέμβρης», ο «μεγάλος Δεκέμβρης», κυριαρχεί η αίσθηση της ήττας (ηρωικής ή μη), της χαμένης ευκαιρίας, των λαθών, της ξένης παρέμβασης; Ποιες τομές μπορούμε να διακρίνουμε, στη μνήμη αυτή;
Η ήττα ενός πρωτόγνωρου κινήματος
1. Τα Δεκεμβριανά, ήδη λίγο μετά την αποχώρηση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα, εγγράφηκαν στη δημόσια σφαίρα ως ένα «όργιο» βίας και εκτελέσεων από την πλευρά της Αριστεράς. Η λεγόμενη «πτωματολογία» συνεχίστηκε για δεκαετίες, με αποτέλεσμα τα Δεκεμβριανά να αποκοπούν από τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία, τη βία της Κατοχής και των Ταγμάτων Ασφαλείας, τις μάχες στους δρόμους της Αθήνας και να «ξεχαστεί» η βρετανική στρατιωτική επέμβαση, οι βομβαρδισμοί συνοικιών, οι χιλιάδες συλλήψεις αριστερών. Τα Δεκεμβριανά ουσιαστικά έγιναν μετωνυμία για την κομμουνιστική βία και τις συνέπειες μιας ενδεχόμενης ανόδου των κομμουνιστών στην εξουσία. Επιπλέον, εντάχθηκαν στο σχήμα των «τριών γύρων», και άρα σε μια συνολικότερη αφήγηση για τη βία της Αριστεράς, η οποία δεν χρειάστηκε «αναδιαπραγμάτευση» αλλά αντίθετα επανέκαμψε τα τελευταία χρόνια. Σε αυτή την εξέλιξη συνέτεινε και η αμηχανία της Αριστεράς για τις εκτελέσεις στη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Ας μου επιτραπεί, όμως, να κάνω μια γενικότερη διαπίστωση. Απέναντι στο τραυματικό και διαιρετικό παρελθόν των Δεκεμβριανών, η Αριστερά άρθρωσε έναν αναστοχαστικό λόγο, είτε μιλώντας για «λάθη» και «υπερβασίες» είτε στηλιτεύοντας την εργαλειακή χρήση της βίας. Η Δεξιά ποτέ δεν προσέγγισε τα Δεκεμβριανά αναστοχαστικά αλλά ως πεδίο δικαίωσής της.
2. Αυτό που κατά τη γνώμη μου σηματοδοτούν είναι η ήττα ενός πρωτόγνωρου σε μαζικότητα κινήματος που συνδύαζε την εθνική απελευθέρωση με τη δυναμική της κοινωνικής επανάστασης. Τα Δεκεμβριανά «κλείνουν» την περίοδο της Κατοχής, και από αυτή την άποψη θα μπορούσαν να θεωρηθούν η κρίσιμη καμπή στη δεκαετία του 1940. Η σύγκρουση των Δεκεμβριανών δημιούργησε μια βαθιά ρήξη ανάμεσα στη Δεξιά και την Αριστερά, αλλά η πόλωση αυτή δεν οδηγούσε αναγκαστικά σε μια νέα ένοπλη αναμέτρηση. Θα πρέπει, πιστεύω, να είμαστε δύσπιστοι σε τελεολογικές προσεγγίσεις της Ιστορίας και να προσπαθούμε να αντιληφθούμε την Ιστορία ως μια δυναμική διαδικασία που τη διαμορφώνουν τα δρώντα υποκείμενα.
3. Στη συλλογική μνήμη της Αριστεράς τα Δεκεμβριανά ήταν --και παραμένουν-- καταγραμμένα ως η «ιστορική στιγμή» και ταυτόχρονα ως η στρατηγική ήττα για την οποία ευθύνεται η ηγεσία. Η ίδια η ηγεσία προσπάθησε να κατασιγάσει τη διαφωνία και να υπερασπιστεί την ορθότητα των επιλογών της σε πρώτη φάση, αν και πολύ γρήγορα η συζήτηση κινήθηκε στην κατεύθυνση της αναζήτησης λαθών και της απόδοση ευθυνών. Η «λαθολογία» εμπόδισε την κατανόηση της εξαιρετικά σύνθετης κατάστασης που επικρατούσε την ελληνική κοινωνία μετά την Απελευθέρωση. Επιπλέον η ήττα στα Δεκεμβριανά και στη συνέχεια η ήττα στον Εμφύλιο οδήγησαν την Αριστερά μεταπολεμικά στο να αποσιωπήσει την επαναστατική διάσταση του κινήματος στη δεκαετία του 1940 και να τονίσει είτε την εθνικοαπελευθερωτική διάσταση είτε την ταυτότητα του θύματος, λόγω της «λευκής τρομοκρατίας», των διώξεων και των εκτελέσεων των πολιτικών κρατουμένων. Αυτό άλλαξε σχετικά πρόσφατα, μετά το 2000, αλλά δεν αφορά τόσο τη μνήμη αλλά συνολικά τον τρόπο προσέγγισης και ερμηνείας της επίμαχης δεκαετίας.
Πολυμέρης Βόγλης
Η διχασμένη συλλογική μνήμη της Αριστεράς
1. Δεδομένου ότι τα Δεκεμβριανά συνιστούν την κρίσιμη στρατιωτική και πολιτική ήττα της εαμικής Αριστεράς, το λεγόμενο «αναθεωρητικό» ρεύμα δεν χρειάζεται να επινοήσει καινούργιες ερμηνείες. Αρκείται να επαναλάβει την άποψη περί «δεύτερου γύρου» (στο πλαίσιο του γνωστού αντικομμουνιστικού σχήματος των τριών γύρων) και να επιμείνει στην ανάδειξη εγκλημάτων που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων (ομαδικές εκτελέσεις, ομηρία κτλ). Η ηρωική μνημόνευση των υπερασπιστών του Μακρυγιάννη περνά έτσι σε δεύτερο πλάνο και τις αντίστοιχες τελετές διεκδικεί πλέον δυναμικά η Χρυσή Αυγή. Για τη συγκεκριμένη περίοδο, από την Απελευθέρωση ως τη Βάρκιζα, το «αναθεωρητικό» ρεύμα δεν επικεντρώνεται επομένως στα γεγονότα της πρωτεύουσας, αλλά στη λεγόμενη εαμοκρατία στην υπόλοιπη χώρα, με στόχο να την ταυτίσουν με ένα αυταρχικό και ολοκληρωτικό καθεστώς σταλινικού τύπου.
2. Η Δεκεμβριανή σύγκρουση στην Αθήνα αποτελεί χρονικά κομβικό σημείο, το οποίο τέμνει τη δεκαετία του 1940 σε δύο σαφώς διακριτές υποπεριόδους. Η στρατιωτική και πολιτική ήττα της εαμικής Αριστεράς στην Αθήνα καταγράφει το τέλος της ανοδικής πορείας του αντιστασιακού κινήματος, το τέλος των ελπίδων για κοινωνική αλλαγή. Η ήττα επέφερε τη ριζική αναδιάταξη των πολιτικών --και ως ένα βαθμό και των κοινωνικών-- συσχετισμών, τραυμάτισε, ακόμη και ηθικά, το πρόταγμα της Επανάστασης, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για την επέλαση της Αντεπανάστασης. Παρ' όλα αυτά, δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τα Δεκεμβριανά ούτε ως «προανάκρουσμα του Εμφυλίου», ο οποίος θα ξεσπάσει μετά από ενάμιση χρόνο, ούτε ως το «τέλος της αντιφασιστικής συμμαχίας», αφού η βρετανική στρατιωτική επέμβαση στην Αθήνα, πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των (έστω και άτυπων) συμφωνιών που είχαν προηγηθεί μεταξύ των τριών Συμμάχων. Το γεγονός ότι η αντιφασιστική συμμαχία ήταν ήδη φανερό πως θα είχε σύντομη ημερομηνία λήξης, δεν επιτρέπει την αναδρομική ανάγνωση των γεγονότων.
3. Η συλλογική μνήμη της Αριστεράς για τον Δεκέμβρη υπήρξε εξαρχής διχασμένη, αφού όφειλε να συγκεράσει δύο τελείως διαφορετικές πραγματικότητες. Αφενός την ηρωική αντίσταση του λαού της Αθήνας, επί 33 μέρες, απέναντι σε μια απροκάλυπτη ξένη επέμβαση γιγαντιαίων διαστάσεων -- τα βρετανικά στρατεύματα, συνεπικουρούμενα από αεροπορία και ναυτικό, ξεπέρασαν τις 70.000 άνδρες και έδρασαν, σύμφωνα με τα λόγια του Τσώρτσιλ, σαν να βρίσκονταν σε χώρα υπό κατοχή. Αφετέρου όμως τις τραγικές συνέπειες της ήττας και το αίσθημα της ματαίωσης ενός τρίχρονου αγώνα και της ελπίδας που είχε δημιουργήσει αυτός. Και οι δύο αυτές όψεις της μνήμης συνυπάρχουν διαχρονικά και συχνά εκφράζονταν ταυτόχρονα, ακόμη και από τα ίδια άτομα. Η κατά καιρούς πρωτοκαθεδρία της μιας ή της άλλης αφορούσε κυρίως τα ηγετικά κομματικά κλιμάκια, ανάλογα με τις πολιτικές επιλογές της συγκυρίας.
Ηλίας Νικολακόπουλος
Τέλος και αρχή
1. Τι ήταν, εντέλει, ο Δεκέμβρης του 1944; Αν ο διάλογος των ιστορικών τον έχει αποτιμήσει ως «τέλος και αρχή», για να υιοθετήσω τον εύστοχο όρο του Χρήστου Χατζηιωσήφ, δηλαδή «το τέλος της αρχής ή την αρχή του τέλους» στη διαδικασία της ομαλής μετάβασης από την Κατοχή στον αντιφασισμό και τη δημοκρατία, είναι σαφές ότι ο δημόσιος λόγος δεν έχει ακόμη διασταυρωθεί με τη συναίνεση. Έντονα ιδεολογικές ως προς το περιεχόμενό τους και χρωματισμένες κάθε φορά από την πολιτική τοποθέτηση του εκφέροντος, συλλογικού ή ατομικού, υποκειμένου οι απόψεις που κατατίθενται μέχρι τις μέρες μας στη δημόσια σφαίρα αναπαράγουν εύκολα τα στερεότυπα. Εγκλωβίζονται, εν ολίγοις, στο παρελθόν, αναπαράγοντας με ευκολία άλλοτε το σχήμα των τριών γύρων της «κομμουνιστικής ανταρσίας», στην οποία αποδίδουν πλέον «μεγαλόψυχα» τον χαρακτηρισμό του εμφυλίου πολέμου και άλλοτε την ενοχική στάση και την λαθολογία της κομμουνιστικής ή και της ευρύτερης Αριστεράς. Οι πρώτοι ξεχνούν ο «δεύτερος γύρος», δηλαδή τα Δεκεμβριανά, είναι αυτός που τους επέτρεψε να επινοήσουν τον «πρώτο» αλλά και που οδήγησε στον «τρίτο», δηλαδή στον Εμφύλιο Πόλεμο των χρόνων 1946-49. Οι δεύτεροι τρομάζουν να παραδεχτούν τις υπερβάσεις αλλά και τη βία που μπορεί να εμπεριέχει μια «καταδικασμένη» κοινωνική επανάσταση.
2-3. Tα Δεκεμβριανά εγγράφονται ως αποτέλεσμα της «υποθηκευμένης», από το καλοκαίρι του 1944, ομαλής εξέλιξης στην Ελλάδα. Στην ουσία τους, συνδέονται με μια «κοινωνική επανάσταση» που συντελέστηκε στα χρόνια της Κατοχής και ανασχέθηκε με την παρέμβαση των Συμμάχων. Από την άποψη αυτή, ο Δεκέμβρης του '44 είναι η στιγμή της έκρηξης κοινωνικών αντιθέσεων που οξύνθηκαν μέσα από τη ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών και μεσαίων στρωμάτων και τροφοδοτήθηκαν από παλαιότερα πάθη και νεότερες εντάσεις. Στη διάρκειά τους, η αναμέτρηση μεταξύ της εαμικής Αντίστασης και των φιλομοναρχικών κομμουνιστοφοβικών δυνάμεων υπερέβη τις διαστάσεις της απλής σύρραξης λόγω της βρετανικής εμπλοκής. Με λίγα λόγια, ο «μεγάλος «Δεκέμβρης» είναι το κορύφωμα της δυναμικής που απέκτησε --συνεργεία των συμμάχων-- η κοινωνική σύγκρουση στη χώρα.
Για μένα, σημασία δεν έχουν οι υπότιτλοι ή οι υπέρτιτλοι. Ναι, ο Δεκέμβρης, όπως και όλη η Αντίσταση --γιατί αυτά τα δυο είναι αλληλένδετα--, ήταν η μεγάλη στιγμή της Αριστεράς, ή, καλύτερα, των ανθρώπων που συνδέθηκαν με το όραμά της και μυήθηκαν σε μια νέα κουλτούρα συμμετοχής και αλληλεγγύης. Μετά τον Δεκέμβρη τίποτα δεν ήταν όπως πριν.
Η χώρα μπήκε σε άλλη τροχιά και κατέκτησε θλιβερές πρωτιές, όπως ο διωγμός των μαχητών της Αντίστασης ή η καταξίωση των δωσίλογων και η ενσωμάτωσή τους στο κράτος. Έμεινε, ωστόσο, αυτή η περήφανη γενιά των Επονιτών που φυλλορροεί στις μέρες μας, να μας θυμίζει ότι δεν μετάνιωσε για τις επιλογές της. Και αυτό το τελευταίο, ας το κρατήσουμε: και ως στάση ζωής, αλλά και γιατί απαντάει, έμμεσα αλλά νομίζω σαφώς, στο ερώτημα για την αριστερή μνήμη και τις διαδρομές της.
Ιωάννα Παπαθανασίου
Δεκεμβριανά 1944: το παρελθόν και οι χρήσεις του
Κεντρικό κτίριο Πανεπιστημίου Αθηνών (Προπύλαια)
Παρασκευή 12 Δεκεμβρίου
14.30-15.00: Εισαγωγική ομιλία. Πολυμέρης Βόγλης, Ιωάννα Παπαθανασίου
15.00-15.45: Φωτογραφικές απεικονίσεις (Μανόλης Κασιμάτης, Γεωργία Ιμσιρίδου). 16.00-17.30: Η πόλη της Αθήνας ως πεδίο μάχης (Μανόλης Αρκολάκης, «Τα οδοφράγματα: φωτογραφική αφήγηση της επαναστατικής διαδικασίας», Πέτρος Φωκαΐδης «Η ανατίναξη της Πολυκατοικίας Μιχαηλίδη στα Εξάρχεια», Ελένη Κυραμαργιού, «Συγκρούσεις και οδοφράγματα στη Δραπετσώνα»). 17.45-19.30: Στρατός, Βρετανοί και στρατευμένη Δεξιά (Τάσος Σακελλαρόπουλος, «Η δημιουργία του ΙΔΕΑ. Ο Δεκέμβριος 1944 ως τομή στο εσωτερικό του σώματος των αξιωματικών», Μενέλαος Χαραλαμπίδης, «Οι Βρετανοί στη Μάχη της Αθήνας», Κώστας Κατσούδας, «Η "Χ" στην Κατοχή και τα Δεκεμβριανά»).
21.00: «Το σώμα κάθε Δεκέμβρη». Μια ομιλία/παράσταση του χορογράφου Κωνσταντίνου Μίχου. Ελεύθερο Αυτοδιαχειριζόμενο Θέατρο Εμπρός (Ρήγα Παλαμήδη 2, Ψυρρή).
Σάββατο 13 Δεκεμβρίου
10.00-11.30: Μεταξύ γεγονότων και μύθων (Δανάη Γιαννοπούλου, «Ο Δεκέμβρης του '44 μέσα από τις εφημερίδες της εποχής», Ιάκωβος Ανυφαντάκης, «Οι τρεις θάνατοι της Ελένης Παπαδάκη», Έλενα Πατρικίου, «Και πάλι για την δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη. Πολιτικές χρήσεις και ιδεολογικές καταχρήσεις του μοντερνισμού και της αναβίωσης της τραγωδίας»). 11.45. Τα Δεκεμβριανά εκτός των τειχών (Μάριος Αθανασόπουλος, «Η "λαοκρατία" στη Μεσσηνία», Στράτος Δορδανάς, Ελένη Πασχαλούδη, «Η Εαμοκρατία στη Θεσσαλονίκη»). 13.00: Διαστάσεις της σύγκρουσης. Αθανάσιος Παπαντωνίου («Το στρατόπεδο της ΟΥΛΕΝ και η εθνική πολιτοφυλακή Κάτω Πατησίων», Κώστας Παλούκης, «Ενδοαριστερή βία: κομματικοί εναντίον τροτσκιστών/αρχειομαρξιστών»). 15.30-17.15: Διαστάσεις της σύγκρουσης, ΙΙ (Τάσος Κωστόπουλος, «Η "κόκκινη βία" του Δεκέμβρη», Φίλιππος Κάραμποτ, Αλεξάνδρα Πατρικίου, «Η εμπειρία της ομηρίας», Ιωάννα Παπαθανασίου, «Αιχμάλωτοι των Εγγλέζων. Από το Γουδί στην Ελ Ντάμπα»). 17.30-19.30. Η μνήμη του Δεκέμβρη. (Πολυμέρης Βόγλης, «Η μνήμη του Δεκέμβρη στα χρόνια 1945-1947». Ελένη Κούκη, «Η χούντα και το νόημα των Δεκεμβριανών», Ελένη Στριφτόμπολα, «Όταν η εθνική συμφιλίωση συναντά το Δεκέμβρη: η επίσημη αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 1982», Μάγδα Φυτιλή, «Στη δεκαετία του '80: "Ημέρα εθνικής περισυλλογής ή ηρωικής αντίστασης;"»).
19.30: Συμπεράσματα. Ηλίας Νικολακόπουλος.
Κυριακή 14 Δεκεμβρίου: Ιστορικός περίπατος
«Αναζητώντας τα ίχνη των Δεκεμβριανών. Μια ιστορική περιήγηση στο κέντρο της Αθήνας (Εξάρχεια-Ομόνοια-Μεταξουργείο)». Εκκίνηση: 11.30 π.μ., Πλατεία Κάνιγγος.
Αναδημοσίευση από http://www.avgi.gr/article/5112909/dekembriana-1944-parelthon-kai-paron
Στρ. Μπ.
1. Τα τελευταία χρόνια έχουμε δει μια «αναδιαπραγμάτευση» ιστορικών γεγονότων και περιόδων όπως η Μεταπολίτευση (ως πηγή της σημερινής «κακοδαιμονίας»), αλλά και η Αντίσταση ή γενικότερα η δεκαετία του 1940 («αναθεωρητικό» ρεύμα). Θεωρείτε πως επιχειρείται κάτι τέτοιο και όσον αφορά τα Δεκεμβριανά;
2. Αν βάζατε έναν «υπότιτλο» στα Δεκεμβριανά, αν τα αποτιμούσατε με λίγες λέξεις, πώς θα τα αποκαλούσατε; «Προανάκρουσμα του Εμφυλίου», «πρώτη πράξη του Ψυχρού Πολέμου», «τέλος της αντιφασιστικής συμμαχίας», «σημείο καμπής» μετά το οποίο αρχίζει η κάμψη της Αριστεράς;
3. Πώς καταγράφεται ο Δεκέμβρης στη συλλογική μνήμη των αριστερών, αμέσως μετά τη λήξη του αλλά και αργότερα; Είναι ο «κόκκινος Δεκέμβρης», ο «μεγάλος Δεκέμβρης», κυριαρχεί η αίσθηση της ήττας (ηρωικής ή μη), της χαμένης ευκαιρίας, των λαθών, της ξένης παρέμβασης; Ποιες τομές μπορούμε να διακρίνουμε, στη μνήμη αυτή;
Η ήττα ενός πρωτόγνωρου κινήματος
1. Τα Δεκεμβριανά, ήδη λίγο μετά την αποχώρηση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα, εγγράφηκαν στη δημόσια σφαίρα ως ένα «όργιο» βίας και εκτελέσεων από την πλευρά της Αριστεράς. Η λεγόμενη «πτωματολογία» συνεχίστηκε για δεκαετίες, με αποτέλεσμα τα Δεκεμβριανά να αποκοπούν από τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία, τη βία της Κατοχής και των Ταγμάτων Ασφαλείας, τις μάχες στους δρόμους της Αθήνας και να «ξεχαστεί» η βρετανική στρατιωτική επέμβαση, οι βομβαρδισμοί συνοικιών, οι χιλιάδες συλλήψεις αριστερών. Τα Δεκεμβριανά ουσιαστικά έγιναν μετωνυμία για την κομμουνιστική βία και τις συνέπειες μιας ενδεχόμενης ανόδου των κομμουνιστών στην εξουσία. Επιπλέον, εντάχθηκαν στο σχήμα των «τριών γύρων», και άρα σε μια συνολικότερη αφήγηση για τη βία της Αριστεράς, η οποία δεν χρειάστηκε «αναδιαπραγμάτευση» αλλά αντίθετα επανέκαμψε τα τελευταία χρόνια. Σε αυτή την εξέλιξη συνέτεινε και η αμηχανία της Αριστεράς για τις εκτελέσεις στη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Ας μου επιτραπεί, όμως, να κάνω μια γενικότερη διαπίστωση. Απέναντι στο τραυματικό και διαιρετικό παρελθόν των Δεκεμβριανών, η Αριστερά άρθρωσε έναν αναστοχαστικό λόγο, είτε μιλώντας για «λάθη» και «υπερβασίες» είτε στηλιτεύοντας την εργαλειακή χρήση της βίας. Η Δεξιά ποτέ δεν προσέγγισε τα Δεκεμβριανά αναστοχαστικά αλλά ως πεδίο δικαίωσής της.
2. Αυτό που κατά τη γνώμη μου σηματοδοτούν είναι η ήττα ενός πρωτόγνωρου σε μαζικότητα κινήματος που συνδύαζε την εθνική απελευθέρωση με τη δυναμική της κοινωνικής επανάστασης. Τα Δεκεμβριανά «κλείνουν» την περίοδο της Κατοχής, και από αυτή την άποψη θα μπορούσαν να θεωρηθούν η κρίσιμη καμπή στη δεκαετία του 1940. Η σύγκρουση των Δεκεμβριανών δημιούργησε μια βαθιά ρήξη ανάμεσα στη Δεξιά και την Αριστερά, αλλά η πόλωση αυτή δεν οδηγούσε αναγκαστικά σε μια νέα ένοπλη αναμέτρηση. Θα πρέπει, πιστεύω, να είμαστε δύσπιστοι σε τελεολογικές προσεγγίσεις της Ιστορίας και να προσπαθούμε να αντιληφθούμε την Ιστορία ως μια δυναμική διαδικασία που τη διαμορφώνουν τα δρώντα υποκείμενα.
3. Στη συλλογική μνήμη της Αριστεράς τα Δεκεμβριανά ήταν --και παραμένουν-- καταγραμμένα ως η «ιστορική στιγμή» και ταυτόχρονα ως η στρατηγική ήττα για την οποία ευθύνεται η ηγεσία. Η ίδια η ηγεσία προσπάθησε να κατασιγάσει τη διαφωνία και να υπερασπιστεί την ορθότητα των επιλογών της σε πρώτη φάση, αν και πολύ γρήγορα η συζήτηση κινήθηκε στην κατεύθυνση της αναζήτησης λαθών και της απόδοση ευθυνών. Η «λαθολογία» εμπόδισε την κατανόηση της εξαιρετικά σύνθετης κατάστασης που επικρατούσε την ελληνική κοινωνία μετά την Απελευθέρωση. Επιπλέον η ήττα στα Δεκεμβριανά και στη συνέχεια η ήττα στον Εμφύλιο οδήγησαν την Αριστερά μεταπολεμικά στο να αποσιωπήσει την επαναστατική διάσταση του κινήματος στη δεκαετία του 1940 και να τονίσει είτε την εθνικοαπελευθερωτική διάσταση είτε την ταυτότητα του θύματος, λόγω της «λευκής τρομοκρατίας», των διώξεων και των εκτελέσεων των πολιτικών κρατουμένων. Αυτό άλλαξε σχετικά πρόσφατα, μετά το 2000, αλλά δεν αφορά τόσο τη μνήμη αλλά συνολικά τον τρόπο προσέγγισης και ερμηνείας της επίμαχης δεκαετίας.
Πολυμέρης Βόγλης
Η διχασμένη συλλογική μνήμη της Αριστεράς
1. Δεδομένου ότι τα Δεκεμβριανά συνιστούν την κρίσιμη στρατιωτική και πολιτική ήττα της εαμικής Αριστεράς, το λεγόμενο «αναθεωρητικό» ρεύμα δεν χρειάζεται να επινοήσει καινούργιες ερμηνείες. Αρκείται να επαναλάβει την άποψη περί «δεύτερου γύρου» (στο πλαίσιο του γνωστού αντικομμουνιστικού σχήματος των τριών γύρων) και να επιμείνει στην ανάδειξη εγκλημάτων που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων (ομαδικές εκτελέσεις, ομηρία κτλ). Η ηρωική μνημόνευση των υπερασπιστών του Μακρυγιάννη περνά έτσι σε δεύτερο πλάνο και τις αντίστοιχες τελετές διεκδικεί πλέον δυναμικά η Χρυσή Αυγή. Για τη συγκεκριμένη περίοδο, από την Απελευθέρωση ως τη Βάρκιζα, το «αναθεωρητικό» ρεύμα δεν επικεντρώνεται επομένως στα γεγονότα της πρωτεύουσας, αλλά στη λεγόμενη εαμοκρατία στην υπόλοιπη χώρα, με στόχο να την ταυτίσουν με ένα αυταρχικό και ολοκληρωτικό καθεστώς σταλινικού τύπου.
2. Η Δεκεμβριανή σύγκρουση στην Αθήνα αποτελεί χρονικά κομβικό σημείο, το οποίο τέμνει τη δεκαετία του 1940 σε δύο σαφώς διακριτές υποπεριόδους. Η στρατιωτική και πολιτική ήττα της εαμικής Αριστεράς στην Αθήνα καταγράφει το τέλος της ανοδικής πορείας του αντιστασιακού κινήματος, το τέλος των ελπίδων για κοινωνική αλλαγή. Η ήττα επέφερε τη ριζική αναδιάταξη των πολιτικών --και ως ένα βαθμό και των κοινωνικών-- συσχετισμών, τραυμάτισε, ακόμη και ηθικά, το πρόταγμα της Επανάστασης, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για την επέλαση της Αντεπανάστασης. Παρ' όλα αυτά, δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τα Δεκεμβριανά ούτε ως «προανάκρουσμα του Εμφυλίου», ο οποίος θα ξεσπάσει μετά από ενάμιση χρόνο, ούτε ως το «τέλος της αντιφασιστικής συμμαχίας», αφού η βρετανική στρατιωτική επέμβαση στην Αθήνα, πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των (έστω και άτυπων) συμφωνιών που είχαν προηγηθεί μεταξύ των τριών Συμμάχων. Το γεγονός ότι η αντιφασιστική συμμαχία ήταν ήδη φανερό πως θα είχε σύντομη ημερομηνία λήξης, δεν επιτρέπει την αναδρομική ανάγνωση των γεγονότων.
3. Η συλλογική μνήμη της Αριστεράς για τον Δεκέμβρη υπήρξε εξαρχής διχασμένη, αφού όφειλε να συγκεράσει δύο τελείως διαφορετικές πραγματικότητες. Αφενός την ηρωική αντίσταση του λαού της Αθήνας, επί 33 μέρες, απέναντι σε μια απροκάλυπτη ξένη επέμβαση γιγαντιαίων διαστάσεων -- τα βρετανικά στρατεύματα, συνεπικουρούμενα από αεροπορία και ναυτικό, ξεπέρασαν τις 70.000 άνδρες και έδρασαν, σύμφωνα με τα λόγια του Τσώρτσιλ, σαν να βρίσκονταν σε χώρα υπό κατοχή. Αφετέρου όμως τις τραγικές συνέπειες της ήττας και το αίσθημα της ματαίωσης ενός τρίχρονου αγώνα και της ελπίδας που είχε δημιουργήσει αυτός. Και οι δύο αυτές όψεις της μνήμης συνυπάρχουν διαχρονικά και συχνά εκφράζονταν ταυτόχρονα, ακόμη και από τα ίδια άτομα. Η κατά καιρούς πρωτοκαθεδρία της μιας ή της άλλης αφορούσε κυρίως τα ηγετικά κομματικά κλιμάκια, ανάλογα με τις πολιτικές επιλογές της συγκυρίας.
Ηλίας Νικολακόπουλος
Τέλος και αρχή
1. Τι ήταν, εντέλει, ο Δεκέμβρης του 1944; Αν ο διάλογος των ιστορικών τον έχει αποτιμήσει ως «τέλος και αρχή», για να υιοθετήσω τον εύστοχο όρο του Χρήστου Χατζηιωσήφ, δηλαδή «το τέλος της αρχής ή την αρχή του τέλους» στη διαδικασία της ομαλής μετάβασης από την Κατοχή στον αντιφασισμό και τη δημοκρατία, είναι σαφές ότι ο δημόσιος λόγος δεν έχει ακόμη διασταυρωθεί με τη συναίνεση. Έντονα ιδεολογικές ως προς το περιεχόμενό τους και χρωματισμένες κάθε φορά από την πολιτική τοποθέτηση του εκφέροντος, συλλογικού ή ατομικού, υποκειμένου οι απόψεις που κατατίθενται μέχρι τις μέρες μας στη δημόσια σφαίρα αναπαράγουν εύκολα τα στερεότυπα. Εγκλωβίζονται, εν ολίγοις, στο παρελθόν, αναπαράγοντας με ευκολία άλλοτε το σχήμα των τριών γύρων της «κομμουνιστικής ανταρσίας», στην οποία αποδίδουν πλέον «μεγαλόψυχα» τον χαρακτηρισμό του εμφυλίου πολέμου και άλλοτε την ενοχική στάση και την λαθολογία της κομμουνιστικής ή και της ευρύτερης Αριστεράς. Οι πρώτοι ξεχνούν ο «δεύτερος γύρος», δηλαδή τα Δεκεμβριανά, είναι αυτός που τους επέτρεψε να επινοήσουν τον «πρώτο» αλλά και που οδήγησε στον «τρίτο», δηλαδή στον Εμφύλιο Πόλεμο των χρόνων 1946-49. Οι δεύτεροι τρομάζουν να παραδεχτούν τις υπερβάσεις αλλά και τη βία που μπορεί να εμπεριέχει μια «καταδικασμένη» κοινωνική επανάσταση.
2-3. Tα Δεκεμβριανά εγγράφονται ως αποτέλεσμα της «υποθηκευμένης», από το καλοκαίρι του 1944, ομαλής εξέλιξης στην Ελλάδα. Στην ουσία τους, συνδέονται με μια «κοινωνική επανάσταση» που συντελέστηκε στα χρόνια της Κατοχής και ανασχέθηκε με την παρέμβαση των Συμμάχων. Από την άποψη αυτή, ο Δεκέμβρης του '44 είναι η στιγμή της έκρηξης κοινωνικών αντιθέσεων που οξύνθηκαν μέσα από τη ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών και μεσαίων στρωμάτων και τροφοδοτήθηκαν από παλαιότερα πάθη και νεότερες εντάσεις. Στη διάρκειά τους, η αναμέτρηση μεταξύ της εαμικής Αντίστασης και των φιλομοναρχικών κομμουνιστοφοβικών δυνάμεων υπερέβη τις διαστάσεις της απλής σύρραξης λόγω της βρετανικής εμπλοκής. Με λίγα λόγια, ο «μεγάλος «Δεκέμβρης» είναι το κορύφωμα της δυναμικής που απέκτησε --συνεργεία των συμμάχων-- η κοινωνική σύγκρουση στη χώρα.
Για μένα, σημασία δεν έχουν οι υπότιτλοι ή οι υπέρτιτλοι. Ναι, ο Δεκέμβρης, όπως και όλη η Αντίσταση --γιατί αυτά τα δυο είναι αλληλένδετα--, ήταν η μεγάλη στιγμή της Αριστεράς, ή, καλύτερα, των ανθρώπων που συνδέθηκαν με το όραμά της και μυήθηκαν σε μια νέα κουλτούρα συμμετοχής και αλληλεγγύης. Μετά τον Δεκέμβρη τίποτα δεν ήταν όπως πριν.
Η χώρα μπήκε σε άλλη τροχιά και κατέκτησε θλιβερές πρωτιές, όπως ο διωγμός των μαχητών της Αντίστασης ή η καταξίωση των δωσίλογων και η ενσωμάτωσή τους στο κράτος. Έμεινε, ωστόσο, αυτή η περήφανη γενιά των Επονιτών που φυλλορροεί στις μέρες μας, να μας θυμίζει ότι δεν μετάνιωσε για τις επιλογές της. Και αυτό το τελευταίο, ας το κρατήσουμε: και ως στάση ζωής, αλλά και γιατί απαντάει, έμμεσα αλλά νομίζω σαφώς, στο ερώτημα για την αριστερή μνήμη και τις διαδρομές της.
Ιωάννα Παπαθανασίου
Δεκεμβριανά 1944: το παρελθόν και οι χρήσεις του
Κεντρικό κτίριο Πανεπιστημίου Αθηνών (Προπύλαια)
Παρασκευή 12 Δεκεμβρίου
14.30-15.00: Εισαγωγική ομιλία. Πολυμέρης Βόγλης, Ιωάννα Παπαθανασίου
15.00-15.45: Φωτογραφικές απεικονίσεις (Μανόλης Κασιμάτης, Γεωργία Ιμσιρίδου). 16.00-17.30: Η πόλη της Αθήνας ως πεδίο μάχης (Μανόλης Αρκολάκης, «Τα οδοφράγματα: φωτογραφική αφήγηση της επαναστατικής διαδικασίας», Πέτρος Φωκαΐδης «Η ανατίναξη της Πολυκατοικίας Μιχαηλίδη στα Εξάρχεια», Ελένη Κυραμαργιού, «Συγκρούσεις και οδοφράγματα στη Δραπετσώνα»). 17.45-19.30: Στρατός, Βρετανοί και στρατευμένη Δεξιά (Τάσος Σακελλαρόπουλος, «Η δημιουργία του ΙΔΕΑ. Ο Δεκέμβριος 1944 ως τομή στο εσωτερικό του σώματος των αξιωματικών», Μενέλαος Χαραλαμπίδης, «Οι Βρετανοί στη Μάχη της Αθήνας», Κώστας Κατσούδας, «Η "Χ" στην Κατοχή και τα Δεκεμβριανά»).
21.00: «Το σώμα κάθε Δεκέμβρη». Μια ομιλία/παράσταση του χορογράφου Κωνσταντίνου Μίχου. Ελεύθερο Αυτοδιαχειριζόμενο Θέατρο Εμπρός (Ρήγα Παλαμήδη 2, Ψυρρή).
Σάββατο 13 Δεκεμβρίου
10.00-11.30: Μεταξύ γεγονότων και μύθων (Δανάη Γιαννοπούλου, «Ο Δεκέμβρης του '44 μέσα από τις εφημερίδες της εποχής», Ιάκωβος Ανυφαντάκης, «Οι τρεις θάνατοι της Ελένης Παπαδάκη», Έλενα Πατρικίου, «Και πάλι για την δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη. Πολιτικές χρήσεις και ιδεολογικές καταχρήσεις του μοντερνισμού και της αναβίωσης της τραγωδίας»). 11.45. Τα Δεκεμβριανά εκτός των τειχών (Μάριος Αθανασόπουλος, «Η "λαοκρατία" στη Μεσσηνία», Στράτος Δορδανάς, Ελένη Πασχαλούδη, «Η Εαμοκρατία στη Θεσσαλονίκη»). 13.00: Διαστάσεις της σύγκρουσης. Αθανάσιος Παπαντωνίου («Το στρατόπεδο της ΟΥΛΕΝ και η εθνική πολιτοφυλακή Κάτω Πατησίων», Κώστας Παλούκης, «Ενδοαριστερή βία: κομματικοί εναντίον τροτσκιστών/αρχειομαρξιστών»). 15.30-17.15: Διαστάσεις της σύγκρουσης, ΙΙ (Τάσος Κωστόπουλος, «Η "κόκκινη βία" του Δεκέμβρη», Φίλιππος Κάραμποτ, Αλεξάνδρα Πατρικίου, «Η εμπειρία της ομηρίας», Ιωάννα Παπαθανασίου, «Αιχμάλωτοι των Εγγλέζων. Από το Γουδί στην Ελ Ντάμπα»). 17.30-19.30. Η μνήμη του Δεκέμβρη. (Πολυμέρης Βόγλης, «Η μνήμη του Δεκέμβρη στα χρόνια 1945-1947». Ελένη Κούκη, «Η χούντα και το νόημα των Δεκεμβριανών», Ελένη Στριφτόμπολα, «Όταν η εθνική συμφιλίωση συναντά το Δεκέμβρη: η επίσημη αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 1982», Μάγδα Φυτιλή, «Στη δεκαετία του '80: "Ημέρα εθνικής περισυλλογής ή ηρωικής αντίστασης;"»).
19.30: Συμπεράσματα. Ηλίας Νικολακόπουλος.
Κυριακή 14 Δεκεμβρίου: Ιστορικός περίπατος
«Αναζητώντας τα ίχνη των Δεκεμβριανών. Μια ιστορική περιήγηση στο κέντρο της Αθήνας (Εξάρχεια-Ομόνοια-Μεταξουργείο)». Εκκίνηση: 11.30 π.μ., Πλατεία Κάνιγγος.
Αναδημοσίευση από http://www.avgi.gr/article/5112909/dekembriana-1944-parelthon-kai-paron
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου