Καθώς φέτος κλείνουν εβδομήντα χρόνια από τα Δεκεμβριανά, το ερώτημα που επανέρχεται είναι:
Ποια είναι η θέση τους στη δεκαετία του 1940; Ηταν ο δεύτερος «γύρος», δηλαδή η δεύτερη απόπειρα της Αριστεράς να καταλάβει βίαια την εξουσία; Ηταν το προανάκρουσμα του εμφύλιου πολέμου που ακολούθησε λίγα χρόνια μετά; Η Κατοχή και η ΕΑΜική Αντίσταση, η μάχη της Αθήνας τον Δεκέμβριο του 1944, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος (1946-1949) αποτελούν τρία διαφορετικά ιστορικά «γεγονότα» που όμως συνδέονται μεταξύ τους. Καθένα από αυτά τα «γεγονότα» δημιουργούσε νέα δεδομένα και δρομολογούσε εξελίξεις, που τόσο οι πολιτικοί πρωταγωνιστές όσο και η κοινωνία ήταν αδύναμοι να προβλέψουν στην αρχή και την έκβαση των οποίων δεν γνώριζαν. Η Ιστορία δεν ακολουθεί κάποιο προκαθορισμένο σενάριο, είναι μια δυναμική διαδικασία που διαμορφώνεται από τους φόβους και τις προσδοκίες των υποκειμένων, από τους κινδύνους και τις ευκαιρίες που δημιουργεί η συγκυρία.
Του Πολυμέρη Βόγλη
Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος μπορεί να θεωρηθεί ότι ήταν μια κοινωνική επανάσταση η οποία απέτυχε. Η αρχή αυτής της επανάστασης θα πρέπει να αναζητηθεί στα χρόνια της Κατοχής, όταν το ΕΑΜικό κίνημα ριζοσπαστικοποιήθηκε και μαζί με την εθνική απελευθέρωση επεδίωξε τη ριζική κοινωνική αλλαγή, δηλαδή απέκτησε χαρακτηριστικά επαναστατικού κινήματος. Η δυναμική της επανάστασης ενισχύθηκε από τον πολλαπλασιασμό των συγκρούσεων της ΕΑΜικής Αντίστασης με τα κατοχικά στρατεύματα και τα ένοπλα σώματα Ελλήνων συνεργατών των Γερμανών και αναπτύχθηκε σε συνθήκες κατάρρευσης του κράτους και επέκτασης του ελέγχου του ΕΑΜ σε μεγάλο τμήμα της χώρας.
Ο συνδυασμός της εθνικής απελευθέρωσης με την κοινωνική επανάσταση δεν ήταν διόλου αντιφατικός· τα περισσότερα επαναστατικά κινήματα στον 20ό αιώνα είχαν παράλληλα στόχο την εθνική ανεξαρτησία, και αυτός ακριβώς ο συνδυασμός τούς προσέδωσε πρωτοφανή μαζικότητα και μαχητικότητα. Η δυναμική της κοινωνικής επανάστασης που δημιούργησε η ΕΑΜική Αντίσταση και η πρακτική του ένοπλου αγώνα που αναπτύχθηκε στην Κατοχή έπαιξαν βαρύνοντα ρόλο στις κατοπινές εξελίξεις της δεκαετίας του 1940, καθώς διαμόρφωσαν την κουλτούρα του συλλογικού υποκειμένου, αλλά και προκάλεσαν την αντίδραση των αντίπαλων δυνάμεων.
Εκ των υστέρων, μπορεί κάποιος να θεωρήσει τον εμφύλιο πόλεμο του 1946-1949 «συνέχεια» των κατοχικών εμφύλιων συγκρούσεων. Ομως, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος διεξήχθη σε μια διαφορετική ιστορική πραγματικότητα και διεθνή συγκυρία, ενώ και οι αντίπαλοι που συγκρούστηκαν δεν ήταν οι ίδιοι με τα χρόνια της Κατοχής. Αντί, ως ιστορικοί, να κατασκευάζουμε συνέχειες και να αναζητούμε τομές, θα ήταν πιο γόνιμο να αντιληφθούμε το παρελθόν όχι ως προκαθορισμένο ή δεδομένο, αλλά ως κάτι που εκείνη την εποχή τελούσε υπό διαμόρφωση από τα δρώντα υποκείμενα και τη δυναμική των εξελίξεων. Από αυτήν τη σκοπιά, οι κατοχικές εμφύλιες συγκρούσεις δεν αποτέλεσαν την αρχή ενός πολυετούς εμφύλιου πολέμου, αλλά, μαζί με την οικονομική καταστροφή, την κοινωνική εξαθλίωση και την πολιτική πόλωση, συνέθεσαν το υπόβαθρο των εξελίξεων μετά την Απελευθέρωση.
Τα Δεκεμβριανά αποτέλεσαν σημείο καμπής στις μετακατοχικές εξελίξεις. Η θέση ισχύος που είχε κατακτήσει το ΕΑΜ στην ελληνική κοινωνία κατά τη διάρκεια της Κατοχής καλλιέργησε στην ηγεσία του την πεποίθηση ότι η κοινωνική αλλαγή θα μπορούσε να επιτευχθεί όχι με επαναστατική ανατροπή, αλλά με ομαλό πολιτικό τρόπο. Η βίαιη καταστολή του ΕΑΜικού κινήματος στις 3 Δεκεμβρίου διέψευσε αυτές τις προσδοκίες και προκάλεσε ένοπλη αντίδραση του ΕΑΜ. Η κλιμάκωση της στρατιωτικής σύγκρουσης έδειξε ότι η εξουσία, τόσο για την κυβέρνηση και τη Μεγάλη Βρετανία όσο και για το ΕΑΜ, εξαρτιόταν, τελικά, από τη δύναμη των όπλων.
Η μάχη της Αθήνας μπορεί να μην αποτέλεσε στρατηγική επιλογή του ΕΑΜ, αλλά εξελίχθηκε σε στρατηγική ήττα, καθώς μετά τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ έχασε τη διαπραγματευτική ισχύ του. Μετά την ήττα στα Δεκεμβριανά, η διακηρυγμένη δέσμευση της ηγεσίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ στην αποκατάσταση της πολιτικής ομαλότητας δεν ήταν αρκετή για να κατευνάσει τον φόβο του αντι-ΕΑΜικού στρατοπέδου απέναντι στο ενδεχόμενο μια νέας «κομμουνιστικής ανταρσίας». Οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις, αντί να προχωρήσουν στις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, οι οποίες θα ικανοποιούσαν τα αιτήματα εκδημοκρατισμού και κοινωνικής δικαιοσύνης που η κοινωνία είχε αναδείξει στα χρόνια της Κατοχής, έθεσαν στόχο τη διάλυση των οργανωτικών δομών και τη συρρίκνωση των κοινωνικών ερεισμάτων του ΕΑΜ, ώστε να ανακοπεί η δυναμική της επανάστασης. Τα Δεκεμβριανά είχαν διευρύνει ανεπανόρθωτα το ρήγμα ανάμεσα στο ΕΑΜ και τους αντιπάλους του και είχαν υποθηκεύσει τις κατοπινές εξελίξεις. Μια νέα διαιρετική τομή στην ελληνική κοινωνία ανάμεσα στην Αριστερά και τη Δεξιά είχε δημιουργηθεί.
■ Σε λίγες μέρες θα κυκλοφορήσει η μελέτη του Πολυμέρη Βόγλη, αναπληρωτή καθηγητή Κοινωνικής Ιστορίας στο Παν. Θεσσαλίας, «Η αδύνατη επανάσταση. Η κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια).
Αναδημοσίευση από http://www.efsyn.gr/arthro/dekemvris-1944-simeio-kampis-gia-tis-exelixeis
 |
| Οι οπαδοί του ΕΑΜ διαμαρτύρονται για τον αφοπλισμό των δυνάμεων του ΕΛΑΣ |
Του Πολυμέρη Βόγλη
Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος μπορεί να θεωρηθεί ότι ήταν μια κοινωνική επανάσταση η οποία απέτυχε. Η αρχή αυτής της επανάστασης θα πρέπει να αναζητηθεί στα χρόνια της Κατοχής, όταν το ΕΑΜικό κίνημα ριζοσπαστικοποιήθηκε και μαζί με την εθνική απελευθέρωση επεδίωξε τη ριζική κοινωνική αλλαγή, δηλαδή απέκτησε χαρακτηριστικά επαναστατικού κινήματος. Η δυναμική της επανάστασης ενισχύθηκε από τον πολλαπλασιασμό των συγκρούσεων της ΕΑΜικής Αντίστασης με τα κατοχικά στρατεύματα και τα ένοπλα σώματα Ελλήνων συνεργατών των Γερμανών και αναπτύχθηκε σε συνθήκες κατάρρευσης του κράτους και επέκτασης του ελέγχου του ΕΑΜ σε μεγάλο τμήμα της χώρας.
Ο συνδυασμός της εθνικής απελευθέρωσης με την κοινωνική επανάσταση δεν ήταν διόλου αντιφατικός· τα περισσότερα επαναστατικά κινήματα στον 20ό αιώνα είχαν παράλληλα στόχο την εθνική ανεξαρτησία, και αυτός ακριβώς ο συνδυασμός τούς προσέδωσε πρωτοφανή μαζικότητα και μαχητικότητα. Η δυναμική της κοινωνικής επανάστασης που δημιούργησε η ΕΑΜική Αντίσταση και η πρακτική του ένοπλου αγώνα που αναπτύχθηκε στην Κατοχή έπαιξαν βαρύνοντα ρόλο στις κατοπινές εξελίξεις της δεκαετίας του 1940, καθώς διαμόρφωσαν την κουλτούρα του συλλογικού υποκειμένου, αλλά και προκάλεσαν την αντίδραση των αντίπαλων δυνάμεων.
Εκ των υστέρων, μπορεί κάποιος να θεωρήσει τον εμφύλιο πόλεμο του 1946-1949 «συνέχεια» των κατοχικών εμφύλιων συγκρούσεων. Ομως, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος διεξήχθη σε μια διαφορετική ιστορική πραγματικότητα και διεθνή συγκυρία, ενώ και οι αντίπαλοι που συγκρούστηκαν δεν ήταν οι ίδιοι με τα χρόνια της Κατοχής. Αντί, ως ιστορικοί, να κατασκευάζουμε συνέχειες και να αναζητούμε τομές, θα ήταν πιο γόνιμο να αντιληφθούμε το παρελθόν όχι ως προκαθορισμένο ή δεδομένο, αλλά ως κάτι που εκείνη την εποχή τελούσε υπό διαμόρφωση από τα δρώντα υποκείμενα και τη δυναμική των εξελίξεων. Από αυτήν τη σκοπιά, οι κατοχικές εμφύλιες συγκρούσεις δεν αποτέλεσαν την αρχή ενός πολυετούς εμφύλιου πολέμου, αλλά, μαζί με την οικονομική καταστροφή, την κοινωνική εξαθλίωση και την πολιτική πόλωση, συνέθεσαν το υπόβαθρο των εξελίξεων μετά την Απελευθέρωση.
Τα Δεκεμβριανά αποτέλεσαν σημείο καμπής στις μετακατοχικές εξελίξεις. Η θέση ισχύος που είχε κατακτήσει το ΕΑΜ στην ελληνική κοινωνία κατά τη διάρκεια της Κατοχής καλλιέργησε στην ηγεσία του την πεποίθηση ότι η κοινωνική αλλαγή θα μπορούσε να επιτευχθεί όχι με επαναστατική ανατροπή, αλλά με ομαλό πολιτικό τρόπο. Η βίαιη καταστολή του ΕΑΜικού κινήματος στις 3 Δεκεμβρίου διέψευσε αυτές τις προσδοκίες και προκάλεσε ένοπλη αντίδραση του ΕΑΜ. Η κλιμάκωση της στρατιωτικής σύγκρουσης έδειξε ότι η εξουσία, τόσο για την κυβέρνηση και τη Μεγάλη Βρετανία όσο και για το ΕΑΜ, εξαρτιόταν, τελικά, από τη δύναμη των όπλων.
Η μάχη της Αθήνας μπορεί να μην αποτέλεσε στρατηγική επιλογή του ΕΑΜ, αλλά εξελίχθηκε σε στρατηγική ήττα, καθώς μετά τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ έχασε τη διαπραγματευτική ισχύ του. Μετά την ήττα στα Δεκεμβριανά, η διακηρυγμένη δέσμευση της ηγεσίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ στην αποκατάσταση της πολιτικής ομαλότητας δεν ήταν αρκετή για να κατευνάσει τον φόβο του αντι-ΕΑΜικού στρατοπέδου απέναντι στο ενδεχόμενο μια νέας «κομμουνιστικής ανταρσίας». Οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις, αντί να προχωρήσουν στις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, οι οποίες θα ικανοποιούσαν τα αιτήματα εκδημοκρατισμού και κοινωνικής δικαιοσύνης που η κοινωνία είχε αναδείξει στα χρόνια της Κατοχής, έθεσαν στόχο τη διάλυση των οργανωτικών δομών και τη συρρίκνωση των κοινωνικών ερεισμάτων του ΕΑΜ, ώστε να ανακοπεί η δυναμική της επανάστασης. Τα Δεκεμβριανά είχαν διευρύνει ανεπανόρθωτα το ρήγμα ανάμεσα στο ΕΑΜ και τους αντιπάλους του και είχαν υποθηκεύσει τις κατοπινές εξελίξεις. Μια νέα διαιρετική τομή στην ελληνική κοινωνία ανάμεσα στην Αριστερά και τη Δεξιά είχε δημιουργηθεί.
■ Σε λίγες μέρες θα κυκλοφορήσει η μελέτη του Πολυμέρη Βόγλη, αναπληρωτή καθηγητή Κοινωνικής Ιστορίας στο Παν. Θεσσαλίας, «Η αδύνατη επανάσταση. Η κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια).
Αναδημοσίευση από http://www.efsyn.gr/arthro/dekemvris-1944-simeio-kampis-gia-tis-exelixeis
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου