ΑΡΗΣ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ Πρωταγωνιστής στον Εμφύλιο

Tου Ιάσονα Χανδρινού

Όταν ξέσπασε η ένοπλη σύρραξη ανάμεσα στον ΕΛΑΣ

και στον ΕΔΕΣ, ο Αρης πρωτοστάτησε στις μάχες

δίνοντας προσωπικό τόνο στην αδελφοκτόνο αντιπαράθεση.

Τoν Οκτώβριο του 1943, η Εθνική Αντίσταση έφτανε στο απόγειο της επιχειρη­σιακής δόξας της. Τον προηγού­μενο μήνα ένα καταλυτικό γεγο­νός είχε πείσει και τους πλέον δύ­σπιστους ότι το τέλος του πολέ­μου δεν ήταν μακριά: η φασιστι­κή Ιταλία είχε συνθηκολογήσει με τους Συμμάχους και όλα τα ιτα­λικά στρατεύματα είχαν ουσιαστι­κά αποσυρθεί από το πολεμικό παιχνίδι, αφήνοντας τους Γερμα­νούς να καλύψουν με τις δικές τους δυνάμεις ένα τεράστιο κενό εξουσίας στις κατεχόμενες ευρω­παϊκές χώρες. Εξοπλισμένοι με τα όπλα πολλών ιταλικών μονά­δων που προσχώρησαν στο αντι­στασιακό στρατόπεδο, οι αντάρ­τες μπορούσαν δίκαια να θριαμ­βολογούν για τις μεγάλες επιτυ­χίες που είχαν σημειώσει όλο το προηγούμενο διάστημα στον πό­λεμο εναντίον των Ιταλών και τις πρώτες τους νίκες κατά των γερ­μανικών κατοχικών στρατευμά­των (Σαραντάπορος, Θερμοπύλες, Μακρακώμη, Κερπινή Κα­λαβρύτων, Δερβενοχώρια).

Στην Ελλάδα, που από την έναρ­ξη της Κατοχής το 70% του εδά­φους βρισκόταν στην ιταλική δι­καιοδοσία, η ανάληψη του ελέγ­χου από τη Βέρμαχτ οδήγησε (18 Οκτωβρίου) στις πρώτες, μεγά­λης κλίμακας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ στις οροσειρές της κεντρικής Ελλάδας, με επίκεντρο την κεντρική Πίνδο. Δεκάδες χω­ριά σε Θεσσαλία και Ηπειρο έγι­ναν στάχτη, ενώ εκατοντάδες άμα­χοι και πολλοί αντάρτες έπεσαν κατά τη διάρκεια αυτών των επι­χειρήσεων που διήρκεσαν με δια­λείμματα έως τον Ιανουάριο. Ήταν η δυσκολότερη στιγμή της ένο­πλης Αντίστασης σε συνδυασμό και με το γεγονός ότι ταυτόχρονα με τις γερμανικές εκκαθαρίσεις, στις ίδιες ακριβώς περιοχές, μαι­νόταν από τις αρχές Οκτωβρίου ένας ανελέητος Εμφύλιος ανάμε­σα στις δύο οργανώσεις. Αυτές οι συγκρούσεις διεξάγονταν παράλληλα με τις μάχες εναντίον των Γερμανών και έληξαν μόλις στις αρχές Φεβρουαρίου του 1944 έχοντας τραυματίσει ανεπανόρ­θωτα την ενότητα της ελληνικής Αντίστασης.

ΑΡΗΣ κατά ΕΔΕΣ

Πρωταγωνιστικό ρόλο στη σύγκρουση έπαιξε ο Αρης Βελουχιώτης. Παρότι εκείνη την εποχή ήταν ένα μόνο από τα τρία μέλη της ανώτατης διοίκησης (Γενικό Στρατηγείο) του ΕΛΑΣ, με το -δι­κής του εμπνεύσεως- αξίωμα του καπετάνιου απέδειξε ότι ήταν ο αδιαφιλονίκητος φυσικός ηγέτης των ανταρτών του ΕΛΑΣ και εκ­φραστής της γραμμής που θα ακο­λουθούσε ο αντάρτικος στρατός. Οταν στις 7/8 Οκτωβρίου ξέσπα­σαν οι πρώτες αψιμαχίες των δύο οργανώσεων στο Τσεπέλοβο Με­τσόβου και ο ΕΔΕΣ συνέλαβε ορι­σμένα ανώτερα κομματικά στελέ­χη της περιοχής Ηπείρου, ο Αρης διέταξε τον αφοπλισμό των ομά­δων του ΕΔΕΣ στη Θεσσαλία, ενώ το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου μα­ζί με τον γραμματέα του ΚΚΕ, Γιώργο Σιάντο, και τον Αντρέα Τζήμα, διέταξαν τις τέσσερις διαθέσιμες μεραρχίες του ΕΛΑΣ (I Θεσσαλίας, VIII Ηπείρου, XIII Στερεάς Ελλάδας, IX Μακεδο­νίας) να αντιμετωπίσουν «δραστικώς και άνευ οίκτου εσκεμμένην πολεμικήν ενέργειαν κατά του ΕΛΑΣ». Οι εκπρόσωποι του ΕΔΕΣ στο Κοινό Γενικό Στρατη­γείο Ανταρτών (που είχε συγκρο­τηθεί από τον Ιούλιο ως συντονι­στικό όργανο όλων των αντάρτι­κων σωμάτων) συλλαμβάνονται και ο Αρης δεν κρύβει τη θυελ­λώδη οργή του για τον ΕΔΕΣ, δί­νοντας μάλιστα «εντύπωση μα­νιακού» στους Βρετανούς αξιω­ματικούς συνδέσμους. Από τις 19 Οκτωβρίου, το Γενικό Στρατηγείο (δηλαδή ο Αρης) δήλωνε ότι δεν θα ανεχθεί καμία επικοινωνία με τον Ζέρβα και θα σταματούσε ακό­μα και τους Βρετανούς συνδέ­σμους που θα επιχειρούσαν κάτι τέτοιο. Μάλιστα, ο Αρης αφόπλι­σε Βρετανούς αξιωματικούς και προχώρησε ακόμα και σε μεμο­νωμένες χειροδικίες. Στις 14 Οκτωβρίου τμήματα του ΕΛΑΣ με εμπροσθοφυλακή το «Τάγμα Θα­νάτου» της XIII Μεραρχίας πέρα­σαν τον Αχελώο και συγκρούστη­καν με τις δυνάμεις του Αρχηγεί­ου Βάλτου του ΕΔΕΣ.

«Κύριος εχθρός είναι οι Γερμανοί»

Μετά τις πρώτες σκληρές συ­γκρούσεις με Γερμανούς και ΕΔΕΣίτες, τα «μεθοριακά» τμή­ματα της I Μεραρχίας Θεσσαλίας και της VII Μεραρχίας Ηπείρου του ΕΛΑΣ έκαναν επανειλημμέ­νες εκκλήσεις για βοήθεια στο Γε­νικό Στρατηγείο.

Ήταν η ώρα του Βελουχιώτη, που εκείνες τις ημέρες βρισκόταν ήδη στην περιοχή Ματσούκι - Καλαρύτες, επικεφαλής του «Εκστρατευτικού Σώματος Ηπεί­ρου (ΕΣΗ)» που είχε συγκροτή­σει με πυρήνα τη Σχολή Αξιωμα­τικών του Γενικού Στρατηγείου, ρουμελιώτικα και θεσσαλικά τμή­ματα. Αυτό το απόσπασμα, οπλι­σμένο με βαρέα όπλα, έφτασε να αριθμεί περίπου 2.500 άνδρες και ουσιαστικά τελούσε υπό τις άμε­σες διαταγές του πρωτοκαπετάνιου ο οποίος φαίνεται πως εκλάμ­βανε ως «προσωπικό ζήτημα» τον πόλεμο εναντίον του ΕΔΕΣ. Εδώ συνυφαίνονται και οι σχετικές υπόνοιες από τους αντιπάλους πως ο Αρης διέτασσε τα τμήματα του να πολεμούν πρώτα τους ΕΔΕΣίτες και όχι τους Γερμανούς, που είχαν πλημμυρίσει τις περιο­χές όπου γίνονταν οι επιχειρήσεις. Αν και υπάρχουν τέτοιες πε­ριπτώσεις, η κατηγορία είναι γε­νικά αναληθής, καθώς με επίση­μη διαταγή του ημερομηνίας 28 Οκτωβρίου -και συνυπογραφή του Αρη- το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ διέλυε τη σύγχυση προτε­ραιοτήτων σχετικά με το ποιος εί­ναι ο κύριος αντίπαλος τονίζοντας πως «κύριος εχθρός είναι ο Γερ­μανός κατακτητής και εναντίον αυτού πρέπει να στρέφονται αι κύριαι ενέργειες».

Στα πολλά περιστατικά της εκ­στρατείας ξεχωρίζουν οι σκληρές μάχες στον χώρο Καλαρρύτες -Συρράκο - Μελισσουργοί (21-23 Οκτωβρίου), όπου οι καταπονη­μένες αντάρτικες δυνάμεις μαζί με αρκετά γυναικόπαιδα εγκλω­βίστηκαν σε μια παρακείμενη ρε­ματιά μεταξύ δύο πυρών, από ισχυρά γερμανικά εκκαθαριστι­κά αποσπάσματα και δυνάμεις του ΕΔΕΣ. Ο Αρης επαλήθευσε, για ακόμη μία φορά, σε εκείνες τις κρίσιμες στιγμές την ψυχραιμία και τη γενναιότητα του, όπως φαί­νεται και σε μια σωζόμενη έκθε­ση επιχειρήσεων που κατά πάσα πιθανότητα συνέταξε ο ίδιος: «Γε­νική σαστιμάρα. Άλλοι προτεί­νουν συνθηκολόγηση με τον ΕΔΕΣ και άλλοι τον κακό τους τον καιρό. Φοβούμαι μήπως τα άτα­κτα οπισθοχωρούντα τμήματα των υψωμάτων κατέβουν και σπείρουν τον πανικό στους πά­ντες. Τα γυναικόπαιδα κυνηγη­μένα από τους Γερμανούς ουρλιά­ζουν. .. Απόφαση: Ο λοχαγός [Στέ­λιος] Βαμβέτσος εξοπλίζεται: Μ' ένα πυροβόλο, ένα πολυβόλο κι ένα οπλοπολυβόλο να προσπαθή­σουν να ανατρέψουν τους κατερ­χόμενους πια προς Συρράκο - Κα­λαρρύτες Γερμανούς. Διαρροή όλων των υπολοίπων δια του μελισσουργιώτικου ρέματος προς Μελισσουργούς. Μπροστά για να ανοίξουν δρόμο, μαχόμενο στους Μελισσουργούς, τμήμα του Καβαλλάρη (Γιώργος Ζαρογιάννης)». Η φάλαγγα ενόπλων και αόπλων μπήκε σε πορεία. Λίγο πριν ολοκληρωθεί η έξοδος από το ρέμα, μια ομάδα του ΕΔΕΣ επι­χείρησε να ανακόψει καθυστερημένα την κίνηση την ώρα που στην οπισθοφυλακή βρίσκονταν μόνο 10 αντάρτες από ένα μακεδόνικο τάγμα και ο ίδιος ο Αρης με 10 Μαυροσκούφηδες της προσωπι­κής του φρουράς. Αυτή η δύναμη συγκράτησε τους ΕΔΕΣίτες μέ­χρι την άφιξη του λοχαγού Βαμβέτσου που τους πλαγιόβαλε και τους ανέτρεψε.

Ο ΕΛΑΣ επικρατεί στην Ήπειρο

Στα τέλη του 1943 η κατάσταση στην Ηπειρο είχε ξεκαθαρίσει αρκετά. Ο ΕΛΑΣ είχε διαλύσει τους θύλακες του ΕΔΕΣ σε Θεσ­σαλία και Ρούμελη και τον πε­ριόρισε στο παλιό του προπύργιο, το Ξηροβούνι, δυτικά του ποτα­μού Αράχθου. Παρ' όλα αυτά, ο Ζέρβας, έχοντας εξασφαλίσει την αμέριστη βρετανική ενίσχυση και την ευμενή γερμανική ουδε­τερότητα, ανασύνταξε τις δυνά­μεις του και επιτέθηκε ξανά στις 4 Ιανουαρίου του 1944 στο μέτω­πο του Αράχθου. Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ οπισθοχώρησαν και μόνο ο Αρης κατάφερε να διατηρήσει ένα προγεφύρωμα στη δυτική όχθη, στο Τετράκωμο. Από τις με­τέπειτα κινήσεις του, είναι σαφές πως ο πρωτοκαπετάνιος εξέλαβε την επίθεση ως απόδειξη της δολιότητας του αντιπάλου, αλλά και ως προσωπική ταπείνωση. Εκφράζοντας πλέον τη σκληρή γραμμή, έσπευσε στην έδρα του ΓΣ στο Κεράσοβο Ευρυτανίας και ζήτησε ενισχύσεις για την Ηπει­ρο, με τις οποίες τελικά κατορ­θώνει να ανακτήσει περισσότερο έδαφος και στις 28 Ιανουαρίου οι τελευταίοι ΕΔΕΣίτες περνούν εκ νέου τον Αραχθο, με κατεύθυν­ση προς δυσμάς αυτή τη φορά. Μπροστά στους δισταγμούς της ηγεσίας, που στην αυγή του 1944 επεξεργαζόταν από τη μεριά της σχέδια για προώθηση της εθνι­κής ενότητας, οι θέσεις του Αρη εξέφραζαν μια ρεαλιστική ερμη­νεία της κατάστασης.

Η κατάκτηση των Τζουμέρκων ήταν ο αναγκαίος ζωτικός χώρος και πλεονέκτημα σε περίπτωση νέων εχθροπραξιών. Η επιθυμία του όμως να προχωρήσει σε «πλήρη διάλυση των Ζερβικών» δεν υλοποιήθηκε. Η σύσκεψη Μυρόφυλλου - Πλάκας που έδω­σε τέρμα στις εχθροπραξίες θεωρήθηκε εκ των υστέρων (και υπό το πρίσμα της ήττας του ΕΑΜ) μια τακτική υποχώρηση που ζημίωσε το κίνημα περισσό­τερο από μια υιοθέτηση της «γραμμής» Αρη. Τελικά, ο αρχη­γός του ΕΛΑΣ, αν και διαφορο­ποιούσε τη θέση του απέναντι στους υπόλοιπους της αντιπρο­σωπείας, υπέκυψε στην ανα­γκαιότητα μιας πολιτικής λύσης της αναμέτρησης και απέστειλε μάλιστα επιστολή οτον Ζέρβα (16 Φεβρουαρίου) τηρώντας όλους τους απαραίτητους κώδικες κα­λής συμπεριφοράς.

Ο Αρης συμμορφώθηκε με τη συμφωνία και γενικώς με τη γραμμή συνεργασίας του ΕΑΜ/ΚΚΕ με τους Βρετανούς, καθιστώντας επουσιώδες αν πράγματι θεωρούσε αυτή τη γραμμή ως ματαιοπονία, όπως φαίνεται να το είχε κάνει σε συ­ζητήσεις με τον στενό του κύκλο. Γενικώς, η έκβαση της εκστρα­τείας στην Ηπειρο, την οποία θε­ωρούσε μια πολιτικά ανεκμετάλ­λευτη στρατιωτική επιτυχία, του είχε αφήσει μια έκδηλη δυσαρέ­σκεια την οποία συμμερίζονταν και άλλα στρατιωτικά στελέχη.

Μαεστρία και καθαρότητα νου

Απομονώνοντας την προσωπική του συμμετοχή στα γεγονότα, πρέπει να θεωρούμε βέβαιο πως ο Αρης ξεδίπλωσε στην Ηπειρο όχι μόνο τις οργανωτικές και στρα­τιωτικές του αρετές, αλλά επίσης την πανθομολογούμενη σταθερό­τητα και καθαρότητα μυαλού που τον χαρακτήριζε ακόμη και στις πιο αντίξοες συνθήκες και την τά­ση του να βρίσκεται πάντοτε κο­ντά στα μαχόμενα τμήματα. Βρι­σκόταν πάντοτε στις προωθημέ­νες θέσεις ελέγχοντας ακόμα και τη βολή των πολυβόλων και των όλμων και έδινε προφορικές δια­ταγές. Παράλληλα, συνέχιζε να εφαρμόζει τη γνωστή αμείλικτη πειθαρχία στα τμήματα δίνοντας ο ίδιος το παράδειγμα. Στην Ηπει­ρο δεν δίστασε να εκτελέσει έναν από τους καλύτερους άνδρες της προσωπικής του σωματοφυλα­κής, τον Μαυροσκούφη «Οκτω­βριανό» (Γιάννη Δρέγα), ο οποίος κατηγορήθηκε (χωρίς να αποδει­χθεί) ότι βίασε μια γυναίκα σε κά­ποιο χωριό.

Οι αρετές του αυτές, σε συν­δυασμό με την προσήνειά του, εξηγούν τη σχεδόν μαγνητική επιρροή που ασκούσε σε αξιωμα­τικούς και καπετάνιους οι οποίοι τον γνώριζαν πρώτη φορά. Ο δά­σκαλος Γιάννης Κατσαντώνης, εκπρόσωπος του ΕΑΜ (πολιτικός υπεύθυνος) στην VIII Μεραρχία του ΕΛΑΣ Ηπείρου, αναφέρει χα­ρακτηριστικά στα απομνημονεύ­ματα του: «Οταν αντίκρισα τον Αρη πρώτη φορά, ήταν σα να έβλε­πα τον Παπαφλέσσα. Ενα σχεδόν χρόνο άκουγα για αυτόν. Πότε βρι­σκόταν στη Ρούμελη, πότε στη Θεσσαλία, πότε στην Ηπειρο και να τώρα πάλι στην Ηπειρο. Τον κάλεσε η ανάγκη... Υποπτευόταν τι μπορούσαν να δημιουργούσαν με τις μηχανορραφίες τους οι Άγγλοι σε βάρος της προσπάθει­ας για ενότητα δράσης των αντιστασιακών δυνάμεων ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ-ΕΚΚΑ, για αυτό στις ιδιαί­τερες συνομιλίες μας έλεγε: «Μην κοιτάτε που χαριεντίζομαι και φιλιέμαι με το Ζέρβα. Μπο­ρεί καμιά φορά οι "φίλοι" μας οι Αγγλοι να τ' ανακατέψουν τα πράγματα... Εσείς να είστε πάντα έτοιμοι». Ο Αρης ήθελε τον λαό περήφανο και καμάρωνε για αυ­τή τη μεγαλειώδικη έξαρση για τη λευτεριά μας. Αμα έβλεπε εκ­δήλωση ραγιαδισμού, λυπόταν κατάκαρδα: Είμασταν κάποτε κο­ντά στην φωτιά μέσα σε ένα άδειο αχυρώνα όταν ο Αρης είχε επισκεφθεί τμήματα του 3/40 Συ­ντάγματος Άρτας. Αντάρτες της ακολουθίας του, αντάρτες του 3/40 και 5-6 πολίτες κουβέντια­ζαν όρθιοι ή καθιστοί. Κάποια στιγμή ένας καθιστός χωρικός πλησίασε τον Αρη, τον σκούντη­σε και του έδωσε ένα μικρό δεμα­τάκι σε μια πετσετούλα. Εφυγε και ο Αρης το άνοιξε κι έβγαλε από μέσα 3-4 αβγά, λίγο τυρί και λίγο βούτυρο. Φάνηκε πως τον πλημ­μύριζαν ανάμεικτα συναισθήμα­τα. Σκέφτηκε λίγο, κούνησε το κε­φάλι του και κοιτάζοντας σε μέ­να, είπε: -Αχ ραγιά, ραγιά. -Είναι ελάχιστο δείγμα καλοσύνης, Αρη, του είπα. -Μακάρι! Φοβάμαι κα­νένα μικροϋπολογιομό. Μπορούσε να μην τα δώσει έτσι που τα 'δωσε. Μπορούσε να τα δώσει φανε­ρά ή σε ένα από τα παιδιά. Αυτό με κάνει να στενοχωριέμαι...».Το ίδιο μεγάλη εντύπωση έκα­νε και η διορατικότητα του, που μπορούσε να ερμηνευτεί ανάλο­γα ως πεσιμισμός ή απέραντη αγάπη για το ΕΑΜικό κίνημα. Στις 27 Μαρτίου 1944 το βράδυ, μετά την υπογραφή της συμφω­νίας της Πλάκας, ο Γιώργος Ζαρογιάννης (ψευδώνυμο «Καβα­λάρης»), ένας από τους πιο δρα­στήριους καπετάνιους του ΕΑΑΣ Θεσσαλίας, που συμπολέμησε μαζί του όλο το προηγούμενο διά­στημα, επισκέφτηκε τον σταθμό Διοίκηοης του Αρη στην Κάτω Καλεντίνη για τον αποχαιρετισμό, που έμελλε να είναι και ο τελευ­ταίος, και εκεί άκουσε μερικά λό­για του Αρη που, σύμφωνα με τον ίδιο, θα το σημάδευαν τα κατοπι­νά χρόνια: «Οι Γερμανοί θα εγκα­ταλείψουν την Ελλάδα, αλλά τη θέση τους θα πάρουν οι Εγγλέζοι. Ο πόλεμος θα τελειώσει με ήττα της Γερμανίας αλλά εμείς δεν θα δούμε λαϊκή δημοκρατία γιατί θα επικρατήσει η αγγλική πολιτική και σε διάστημα 3-4 μηνών θα φέ­ρουν το βασιλιά. Το κίνημα της αντίστασης θα τεθεί υπό διωγμόν. Εγώ, εσύ, ο Καρτσιώτης (καπετά­νιος του 5ου Συντάγματος ΕΛΑΣ Βόρειας Θεσσαλίας) είμαστε κα­ταδικασμένοι να σκοτωθούμε σαν ληστές με την κάπα στον  ώμο...». Ήταν κάποια λόγια μοιραία προ­φητικά, τουλάχιστον για τον ίδιο... 

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ιστορία του Έθνους (τεύχος 5, Ιούνιος 2009, σελ.26-33) της εφημερίδας Έθνος