Στάσεις και κινήματα

Του Κ. ΒΑΛΛΑ

Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α.

ΕΙΝΑΙ ΜΕΣΑ στη φύση του Έλληνα, να αντιδρά βίαια και καταλυτικά όταν επηρεάζεται από βιωματικές παρορμήσεις, είτε πολιτικές σκοπιμότητες και ωραιοποιημένες ιδεολογίες, είτε τέλος, βρίσκεται υπό συναισθηματικές και άλλες καταπιεστικές καταστάσεις. Από τη νοοτροπία και την παρορμητικότητα αυτή δεν θα μπορούσε να εξαιρεθεί το Πολεμικό Ναυτικό, το οποίο σε αρκετές από αυτές τις περιστάσεις είχε πρωταγωνιστικό και καθοριστικό ρόλο.

Θα επιχειρηθεί εδώ να παρουσιασθούν συνοπτικά και αντικειμενικά, απειθαρχίες, στάσεις και κινήματα των πληρωμάτων, κατά τη διάρκεια της αποδημίας του Στόλου στη Μέση Ανατολή (Μ.Α.), που υποκινήθηκαν από την κομμουνιστική προπαγάνδα στη διάρκεια του πολέμου κατά του Άξονα και λίγο έλειψε να εκμηδενίσουν την αξιόλογη και ηρωική πολεμική δράση του Στόλου μας, αλλά το σπουδαιότερο, να διακινδυνεύσουν τα πλοία του, από τα πυροβόλα των... Συμμάχων. Η αντικειμενική παρουσίαση αποτελεί επιδίωξη, γιατί οι αντιφατικές και διαφορετικές μαρτυρίες των πρωταγωνιστών, αλλοιώνουν την αντικειμενικότητα.

Περιοχές διασποράς

Η σύνθεση του απόδημου Στόλου στο τέλος του Απριλίου 1941 περιελάμβανε 18 πλοία, ήτοι: 1 θωρηκτό - 6 αντιτορπιλικά - 3 τορπιλοβόλα - 5 υποβρύχια - 1 πλωτό συνεργείο - 2 επίτακτα. Το απόδημο προσωπικό αποτελείτο από 210 αξιωματικούς, 493 υπαξιωματικούς και 2.180 ναύτες και αργότερα μέχρι το 1944, έφθασε συνολικά τους 8.500 άνδρες και τα πλοία ανήλθαν σε 43.

Στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή, στο βορειοαφρικανικό μέτωπο και στη δυτική έρημο, οι πολεμικές επιχειρήσεις δεν εξελίσσονταν τότε καθόλου ευνοϊκά για τους Συμμάχους. Οι βομβαρδισμοί της Αλεξάνδρειας και οι νακροθετήσεις των προσβάσεων του λιμένα, αποτελούσαν καθημερινή ψυχοφθόρο δραστηριότητα. Τα πλοία, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων χρειάζοντο συντήρηση, επισκευές και εκσυγχρονισμό για να φέρουν εν πέρας το έργο που θα τους ανατίθετο από τους Συμμάχους. Το προσωπικό, ταλαιπωρημένο ψυχικά και σωματικά από την πρόσφατη κατάρρευση της πατρίδας, τις περιπέτειες προ του απόπλου και τη θλίψη για τα αγαπημένα πρόσωπα που άφησε πίσω του, προσπαθούσε να συγκροτηθεί ψυχικά και να εκτιμήσει την κατοπινή του τύχη. Η ηγεσία του Ναυτικού, θέτοντας σαν πρωταρχικό στόχο τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή των πλοίων στις επιχειρήσεις, ατόνησε στα θέματα πειθαρχίας και άμεσης και αποτελεσματικής αντιμετώπισης κάθε παρεκκλίσεων.

Επίσης, διάφορα άτομα, μεμονωμένα αρχικά και οργανωμένα αργότερα, που ανήκαν στον κομμουνιστικό χώρο, άρχισαν το διεισδυτικό τους έργο, με σκοπό αφενός να προσεταιρισθούν τους περισσότερους «αναλώσιμους» οπαδούς, αφετέρου να δημιουργήσουν καταστάσεις που θα εξυπηρετούσαν τις μετέπειτα επιδιώξεις τους. Αποφασιστικό έργο είχαν αναλάβει οι οργανωμένοι στο Κομμουνιστικό Κόμμα και στρατολογημένοι στα πολεμικά πλοία, ναύτες προελεύσεως Εμπορικού ναυτικού.

Με αυτές τις συνθήκες άρχισε ο κλονισμός της πειθαρχίας του προσωπικού, με αποτέλεσμα τη γένεση στάσεων, ανταρσιών και κινημάτων.

Στη Μέση Ανατολή και στις άλλες περιοχές των πολεμικών επιχειρήσεων και της διασποράς, σημειώθηκαν πολλές μικρές ή εκτεταμένες, οργανωμένες ή περιστασιακές στάσεις, ανταρσίες ή κινήματα που αφορούσαν και στου τρεις κλάδους των Ε.Δ.

Κατά το χρονικό διάστημα, από το Μάιο του 1941 μέχρι το μεγάλο κίνημα του Απριλίου 1944, σημειώθηκαν μεμονωμένα περιστατικά απειθαρχίας και στάσεων σε ορισμένα πλοία του Στόλου, που δημιούργησαν όμως σοβαρά επιχειρησιακά και διοικητικά προβλήματα και αποτέλεσαν τον προπομπό για την τελική αναμέτρηση.

Απόπλοι πολεμικών ματαιώθηκαν, λόγω αρνήσεων των πληρωμάτων τους. Σχεδιασμοί απομονώσεως και συλλήψεως του αρχηγού Στόλου και του Επιτελείου και εξυφάνθηκαν από κατώτερους βαθμοφόρους, χωρίς όμως να πραγματοποιηθούν. Αξιωματικοί προπηλακίστηκαν, με πρωτοφανή -στα χρονικά του Ναυτικού μας-τρόπο. Διοικητικής φύσεως διαταγές του Α.Σ -προκλητικά- δεν εκτελέστηκαν. Σε Βρετανικό Ναύσταθμο εκδηλώθηκε ανταρσία ελληνικών πληρωμάτων παραλαβής νέων αντιτορπιλικών.

Πολλοί από τους υπαιτίους καταδικάστηκαν μέχρι και την εσχάτη των ποινών, που ποτέ δεν εκτελέστηκαν.

Το μεγάλο κίνημα

Από την έναρξη του πολέμου (28/10/ 1940), μέχρι την ολοκληρωτική κατάληψη της Ελλάδας (Μάχη της Κρήτης, 31-5-1941), η λαϊκή σύμπραξη -με τη συνεργασία και την καθοδήγηση της πολιτικής, στρατιωτικής, πνευματικής και θρησκευτικής Ηγεσίας -ήταν ομόφωνη, δυναμική και μοναδική («... με το χαμόγελο στα χείλη πάν' οι φαντάροι μας μπροστά...»). Κατά τη διάρκεια της κατοχής οργανώθηκαν διάφορα αντιστασιακά σχήματα (ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ, κ.ά.) για να αντισταθούν και υπονομεύσουν τον κατακτητή στο εσωτερικό της χώρας. Όμως με την πάροδο του χρόνου και όπως δραματικά αποδείχτηκε αργότερα, αποκαλύφτηκαν οι επιδιώξεις, που επικεντρώνοντο στην επικράτηση του Κομμουνιστικού Κόμματος, ώστε με την απελευθέρωση της πατρίδας, να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας.

Αποτέλεσμα αυτής της μετάλλαξης ήταν η ανάπτυξη και εφαρμογή σχεδίων που αποσκοπούσαν στον προσεταιρισμό ή την αποσύνθεση και εκμηδένιση των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων της Μέσης Ανατολής, ώστε μετά την απελευθέρωση να μην υπάρχει συγκροτημένη δύναμη αντιστάσεων, ώστε να επικρατήσουν εύκολα και ανώδυνα. Ο «προγραμματισμός» αυτός είχε σαν αποτέλεσμα το ξέσπασμα στάσεων και κινημάτων, ανάμεσα στν ελληνικές Ε.Δ της Μέσης Ανατολής, που πολεμούσαν στο πλευρό των Συμμάχων.

Στο Στρατό Ξηράς (I και II Ταξιαρχία) εκδηλώθηκαν σοβαρές στάσεις το Μάρτιο του 1943, μετά τη νικηφόρα συμμετοχή της 1ης Ελληνικής Ταξιαρχίας στη μάχη του Ελ Αλαμέιν, που εξανάγκασαν τον υπουργό Άμυνας Κανελλόπουλο να παραιτηθεί, απογοητευμένος παράλληλα από την ανεξέλεγκτη κατάσταση που είχε δημιουργήσει και αναγνωρίζοντας ότι η ευπιστία του, προς ορισμένους δημοκρατικούς αξιωματικούς του κινήματος του '35, που συνεργάστηκαν με τους Κομμουνιστές τον είχε προδώσει.

Τελικά, την άνοιξη του 1944, ξέσπασαν εκτεταμένα κινήματα στις ελληνικές δυνάμεις Στρατού, Ναυτικού και Αεροπορίας της Μ.Α., οργανωμένα από την κομμουνιστική ηγεσία. Την κρίσιμη αυτή περίοδο οι Σύμμαχοι πολεμούσαν απεγνωσμένα τις δυνάμεις του Άξονα και τα κινήματα αυτά απετέλεσαν σοβαρό ανασταλτικό παράγοντα στις διεξαγόμενες επιχειρήσεις. Η απόφαση του Βρετανού αρχηγού των Ναυτικών Δυνάμεων Ανατολικής Μεσογείου (FOLΕΜ), υποναυάρχου R.B. Rawlings τον Απρίλιο του 1944 ήταν σαφής και κατηγορηματική προς τον Έλληνα αρχηγό Στόλου: Ή αναλαμβάνετε την αντιμετώπιση της ανώμαλης κατάστασης στα πλοία σας ή το έργο αυτό θα το αναλάβουμε εμείς!!!

Στις 31/3/44, ομάδα 13 αξιωματικών (7 του Στρατού και 6 της Αεροπορίας), παραδίδει στον πρωθυπουργό Ε. Τσουδερό στο Κάιρο, υπόμνημα εκ μέρους των Ενόπλων Δυνάμεων της Μ.Α., με το οποίο δηλώνεται η θέση των Ε.Δ. στο πλευρό της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ). Αυτή ήταν η επίσημη έναρξη του μεγάλου και τελευταίου κινήματος της Μ. Ανατολής. Οι επιτροπές στα πλοία και τις υπηρεσίες του Ναυτικού, παρουσίασαν απροκάλυπτα τα «πρωτόκολλα» και τα «ψηφίσματα». Η υπογραφή εσήμαινε ότι το πολεμικό πλοίο εδιοικείτο πλέον από τις επιτροπές και οι αξιωματικοί έπρεπε να συμμορφώνονται προς τις εντολές τους.

Η «άγραφη» σύσταση του αρχηγού Στόλου, ναυάρχου Αλεξανδρή στα επιτελεία των πλοίων συνοψίζεται στη φράση: «...δεν ξέρω τι θα κάνετε, αλλά τα πλοία πρέπει οπωσδήποτε να συνεχίσουν τις πολεμικές αποστολές τους......»

Αυστηρή προσήλωση και εμμονή του αρχηγού στο σκοπό, αλλά στερούμενη σαφώς της απαιτούμενης δυναμικής, προς εξάλειψη της ανωμαλίας.

Ομολογουμένως δύσκολη επιλογή. Από τη μια πλευρά ο Βρετανός ναύαρχος να απειλεί ακόμη και με βύθιση τα ελληνικά πολεμικά, αν δεν επανέλθουν στην ομαλότητα και από την άλλη η αναγκαστική, εκ των πραγμάτων ανοχή της εκτροπής, ώστε τα πλοία να συνεχίσουν τις αποστολές τους.

Τη νύχτα της 5ης Απριλίου 1944 οι σκοποί του Α/Τ «Κουντουριώτης», στο Πορτ-Σάιντ πυροβολούν τους αξιωματικούς τους που επέστρεφαν στο πλοίο και τους αναγκάζουν να παραμείνουν εκτός πλοίου. Την επομένη το πρωί 6 Απριλίου, για «ασήμαντη αφορμή», το πλήρωμα του Α/Τ «Πίνδος» στην Αλεξάνδρεια, που είναι έτοιμο για απόπλου, ρίχνει όλους τους αξιωματικούς του στη θάλασσα και συλλαμβάνει τον κυβερνήτη. Για να αποπλεύσει το πλοίο οι στασιαστές ζητούν νέο κυβερνήτη και αξιωματικούς, απαίτηση που ικανοποιήθηκε από τον Α.Σ., ώστε να μπορέσει το πολεμικό να συνεχίσει τις αποστολές του.

Το απόγευμα της ίδιας ημέρας το Α/Τ «Κρήτη» καταλαμβάνεται από το πλήρωμα και πυροβολείται εξ επαφής -ευτυχώς όχι θανάσιμα- ο αξιωματικός πυροβολικού του πλοίου Ανθυποπλοίαρχος Μόσχος, από τον οποίο αποσπούν τα κλειδιά του φορητού οπλισμού και των πυριτιδαποθηκών. Η Κεντρική Επιτροπή Αγώνα (ΚΕΑ) των στασιαστών που εδρεύει στο πλωτό συνεργείο «Ηφαιστος» απαγορεύει τον απόπλου του πλοίου. Το Α/Τ «Πίνδος» καταπλέει στη Μάλτα, στις 11 Απριλίου και ξεσηκώνει τα πληρώματα των εκεί ελλιμενιζομένων πλοίων επιφανείας και υποβρυχίων.

Η διάβρωση, κατάλληλα προετοιμασμένη άγγιξε και τα πληρώματα των υπό παραλαβή «Αιγαίο» και «Αστιγξ» στο Τσάταμ της Αγγλίας.

Ο Βρετανός ανώτατος διοικητής Μεσογείου ναύαρχος Sir John Cunningham RN και ο Διοικητής Ναυτικών Δυνάμεων Ανατολικής Μεσογείου αντιναύαρχος Rawlings RN, που έχουν την ευθύνη των πολεμικών επιχειρήσεων στην περιοχή, ανησυχούν και δυσφορούν έντονα, προειδοποιώντας την πολιτική και ναυτική Ηγεσία ότι η κατάσταση δεν μπορεί να συνεχισθεί και εφόσον αναγκαστούν να επέμβουν ο βρετανικές δυνάμεις, τα πλοία θα επανέλθουν στη δικαιοδοσία του βρετανικού ναυτικού!!

Καταστολή

Στις 19 Απριλίου ο έφεδρος αντιναύαρχος Π. Βούλγαρης αναλαμβάνει αρχηγός Στόλου. Προσωπικότητα δυναμική και αποφασιστική, με βαθειά συναίσθηση του καθήκοντος, της πειθαρχίας και των επιπτώσεων της ανταρσίας, όχι μόνο στο Ναυτικό αλλά και στην Ελλάδα γενικότερα. Σε συνεργασία με τον πρωθυπουργό Σ. Βενιζέλο και τους Βρετανούς ναυάρχους, αποφασίζεται να αναληφθεί δυναμική ενέργεια βίαιας καταστολής του κινήματα στην Αλεξάνδρεια, από άγημα εθελοντών Ελλήνων αξιωματικών ΣΝΔ (68), και ν. δοκίμων (16), μαζί με 178 αξιωματικούς άλλων ειδικοτήτων, υπαξιωματικούς και ναύτες, τη νύχτα της 22ας προς 23ης Απριλίου (Η-ώρα 02.30 / D-ημέρα: 23).

Το άγημα, χωρισμένο σε δύο ομάδες, έδρασε αποτελεσματικά και κατέλαβε τα πολεμικά «Ιέραξ», «Σαχτούρης» και «Αποστόλης». Δυστυχώς η επέμβαση δεν ήταν αναίμακτη. Και από τις δύο πλευρές έχασαν τη ζωή τους 6 και τραυματίστηκαν 40. Μεταξύ των νεκρών ήταν ο υποπλοίαρχος Ν. Ρουσσέν, ο ανθυποπλοίαρχος Δ. Ρέππας και ο ανθυπολοχαγός Δ. Καββαδία (ανιψιός του ναυάρχου), ενώ ο ν. δόκιμος Π. Καλογερόπουλος δέχθηκε 12 σφαίρες, αλλά τελικά επέζησε. Ελαφρότερα τραυματίστηκαν και οι αξιωματικοί: Κύρης, Θεοφανίδης, Παναγιωτόπουλος, κ.ά.

Η κηδεία όλων των φονευθέντων και από τις δυο πλευρές, πραγματοποιήθηκε σε επίσημη τελετή στις 24 Απριλίου στην ελληνική εκκλησία της Αλεξάνδρειας. Τα έξι φέρετρα, σκεπασμένα με την ελληνική σημαία, «αδελφωμένα» στη σιωπή του θανάτου, μαρτυρούσαν τις οδυνηρές συνέπειες ενός εμφυλίου πολέμου. Και ήταν μόνο η αρχή!

Τα άλλα πλοία της Αλεξάνδρειας («Ηφαιστος», «Κρήτη», Ιωνία») και οκτώ ναρκαλιευτικά) παραδόθηκαν την 23η Απριλίου και επιβλήθηκε η νόμιμη τάξη.

Στην άλλη μεγάλη βάση του Πορτ Σάιντ, που ήταν ελλιμενισμένα: το θωρηκτό Αβέρωφ, 3 αντιτορπιλικά, 3 τορπιλοβόλα και 1 υποβρύχιο, η κατάσταση είχε εκτραχυνθεί. Έπαρση κόκκινων σημαιών στα πλοία, ταινίες στους πηλίσκους των ναυτών με επιγραφή ΕΛΑΝ (Ελληνικό Απελευθερωτικό Ναυτικό) και άλλες σοβαρής μορφής απειθαρχίες έδιναν το στίγμα ενός ανύπαρκτου Ναυτικού. Στις 25 Απριλίου απεστάλη στο Πορτ Σάιντ ελληνική ένοπλη δύναμη κρούσεως, η παρουσία της οποίας ανάγκασε τους στασιαστές να εγκαταλείψουν τα πλοία στις 29 Απριλίου και να επιβληθεί αναίμακτα η έννομη τάξη.

Η τρίτη μεγάλη βάση των πλοίων του Π.Ν. ήταν η Μάλτα. Ο ανώτερος Ελληνας αξιωματικός της περιοχής, πλοίαρχος Σ. Τσιριμώκος Π.Ν. (ανώτερος διοικητής υποβρυχίων), με ανακοινωθέν του αποκήρυξε την ελληνική κυβέρνηση και δεν αναγνώρισε το ναύαρχο Βούλγαρη ως αρχηγό Στόλου, ενώ ακινητοποίησε τα εκεί ελλιμενισμένα πλοία («Κορινθία», «Σπέτσαι», «Νηρέας», «Ματρώζος», «Ναυαρίνο», «Πιπίνος»). Την 25 Απριλίου οι αξιωματικοί και τα πληρώματα που εγκατέλειψαν τα πλοία τους, τέθηκαν υπό περιορισμό στην ξηρά.

Ο πλοίαρχος Τσιριμώκος συνελήφθη από το Βρετανό ναύαρχο της Μάλτας, για την άρνησή του να υπακούσει στο φυσικό του αρχηγό (Έλληνα Α.Σ.) και αντικαταστάθηκε προσωρινά, από τους υποναύαρχο Γ. Μεζεβίρη (ανώτερο Έλληνα αξιωματικό Μάλτας) και πλοίαρχο Π. Αντωνόπουλο Π.Ν. (διοικητή υποβρυχίων). Περισσότεροι από τους μισούς άνδρες των στρατοπέδων, κατόπιν επιλογής, επέστρεψαν στα πλοία για να τα επανδρώσουν, κι έτσι το Α/Τ «Ναυαρίνο» κατάφερε να αποπλεύσει το απόγευμα της 25ης Απριλίου, αφήνοντας 93 από το πλήρωμά του υπό κράτηση στην ξηρά.

Οι Βρετανοί δηλώνουν στον ναύαρχο Μεζεβίρη ότι θα πάρουν το Υ/Β «Πιπίνος», εφόσον δεν επανδρωθεί πλήρως από ελληνικό πλήρωμα, για να διατηρήσει τη μαχητική του ικανότητα. Η απειλή αποσοβείται και το «Πιπίνος» παραμένει υπό ελληνική σημαία, με τη χρησιμοποίηση αξιωματικών σε θέσεις... ναυτών.

Στις 25/4/44 ο Σ. Βενιζέλος παραιτείται και αναλαμβάνει πρωθυπουργός ο Γ. Παπανδρέου.

Οι επιτροπές των πολεμικών πλοίων που έπλεαν ή ελλιμενίζονταν στη Μεσόγειο, («Πίνδος», «Μιαούλης», «Θεμιστοκλής», «Κανάρης», «Β. Γεώργιος II», «Λήμνος», «Σάμος», «Χίος»), με πρωταγωνιστή το Α/Τ «Μιαούλης», δημιούργησαν, πλην των αρματαγωγών, προβλήματα στάσεων και ακινησίας τους, αλλά με επέμβαση μερικών κυβερνητών, του ανώτερου Έλληνα αξιωματικού Μάλτας και της ουσιαστικής βοήθειας των Βρετανών, αποκαταστάθηκε τελικά η ομαλότητα.

Αξίζει να μνημονευθεί ότι οι αξιωματικοί των Α/Τ «Μιαούλης» και του «Πίνδος» κατάφεραν να συμμετέχουν

τα πλοία τους στις πολεμικές επιχειρήσεις για δυο μήνες περίπου, ανεχόμενοι -με ιώβειο υπομονή- τις αθλιότητες και την εξευτελιστική συμπεριφορά των «επιτροπών».

Η διάβρωση έφθασε και στα πλοία που βρισκόντουσαν σε βρετανικά ύδατα και λιμένες. Στα υπό παραλαβή στην Αγγλία Α/Τ «Αιγαίο» και «Αστιγξ» σημειώθηκε στάση, που εξομαλύνθηκε με τη σύλληψη 6 αξιωματικών και 30 ανδρών του πληρώματος, οι οποίοι υποκινούσαν τους υπολοίπους σε ανταρσία.

Τα 9 ναρκαλιευτικά της διοικήσεως αντιναρκικής υπηρεσίας Συρίας, διατηρήθηκαν σε απόλυτη τάξη, αν και έγιναν προσπάθειες διαβρώσεως από τοπικές επιτροπές και κομμουνιστικούς παράγοντες.

Στις 2 Ιουνίου 1944 η δίμηνη πορεία του Πολεμικού Ναυτικού στο Γολγοθά της εμφύλιας αντιπαράθεσης, ολοκληρώθηκε.

Ακολούθησαν αλλεπάλληλα ναυτοδικεία και έκτακτα στρατοδικεία, τα οποία καταδίκασαν 32 από τους πρωταιτίους σε θάνατο, που μετατράπηκε αργότερα, σε ισόβια δεσμά. Πέντε αξιωματικοί τέθηκαν σε διαθεσιμότητα, από 1,5 έως 3 μήνες, δέκα αποτάχτηκαν και τους επιβλήθηκαν διάφορες αυστηρές ποινές φυλακίσεως, ενώ οκτώ αποστρατεύτηκαν αυτεπάγγελτα.

Η περίοδος αυτή των στάσεων, ανταρσιών και κινημάτων, αποτελεί μια οδυνηρή δοκιμασία για το Πολεμικό Ναυτικό, πρωτόγνωρη στην παραδοσιακή πειθαρχία των επιτελείων και των πληρωμάτων των πολεμικών πλοίων, από της συστάσεώς του.

Τα πολιτικά πάθη, από οπουδήποτε και αν προέρχονται φανατίζουν ανεξέλεγκτα και οδηγούν σε πράξεις βίας, εις βάρος πάντα της εθνικής ομοψυχίας και με συνέπεια την αποδυνάμωση του Έθνους. Στη συγκεκριμένη περίοδο, που προαναφέρθηκε, δεν διακινδυνεύθηκε μόνο η ύπαρξη των πολεμικών μας πλοίων, αλλά και η μεταπολεμική θέση της Ελλάδας μεταξύ των συμμάχων της.

Οι ποταμοί αίματος που χύθηκαν στο βωμό του αγώνα, κινδύνευσαν να χαθούν από τις άφρονες ενέργειες ομάδων και σχηματισμών που έδρασαν πέρα από τα όρια του σεβασμού προς τη νόμιμη εξουσία.

Η έλλειψη σαφών εντολών και δυναμικών αποφάσεων από την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της εποχής εκείνης, οδήγησαν στο αδιέξοδο και στην αποδυνάμωση του Ναυτικού. Ποτέ δεν πρέπει να ξαναγίνουν τα ίδια σφάλματα και να ξαναζήσουμε τις ίδιες αδελφοκτόνες καταστάσεις

Βιβλιογραφία:

• «Εκθεση επί της δράσεως του Ναυτικού κατά τον πόλεμο 1940 — 1944» — Τόμοι Α+Β — ΓΕΝ — 1953 αντιναυάρχου ε.α. Δ.Γ. Φωκά Π.Ν.

• «Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1940 όπως τον έζησα» — Πυρσός Α.Ε. 1950, αντιναυάρχου ε.α. Ε.Π. Καββαδία Π.Ν.

• «1.023 Αξιωματικοί και 22 Κινήματα» Τόμοι Α+Β — Στυλιανού Χαρατσή — 1987.

Από το αφιέρωμα για το Πολεμικό Ναυτικό στον Β΄ ΠΠ, του περιοδικού 7 Ημέρες της εφημερίδας Καθημερινή http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/2000/10/29102000.pdf