Μεταίχμιο δύο εποχών

Πολυμέρης Βόγλης, Δήμητρα Λαμπροπούλου

Ο Δεκέμβρης του 1944 βρέθηκε στο μεταίχμιο ανάμεσα στην Κατοχή και στον εμφύλιο πόλεμο. Στα μεταπολεμικά χρόνια, τα Δεκεμβριανά ερμηνεύτηκαν με ποικίλους τρόπους, ανάλογα με το νόημα που οι δύο αυτές φάσεις αποκτούσαν στο πεδίο της συγκρότησης πολιτικών λόγων και ταυτοτήτων. Από την πλευρά του κράτους και των εθνικόφρονων πολιτικών δυνάμεων ο Δεκέμβρης θεωρήθηκε ο δεύτερος γύρος της συνωμοσίας που είχαν εξυφάνει οι κομμουνιστές για τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας τους. Από την πλευρά των ηττημένων του Εμφυλίου, οι ερμηνείες διαφοροποιούνταν ανάλογα με τους πολιτικούς προσανατολισμούς και την εκάστοτε συγκυρία: ήταν άλλοτε η ένδοξη αποκορύφωση της Αντίστασης, άλλοτε τραγικό λάθος και απαράδεκτος τυχοδιωκτισμός, άλλοτε προδοσία των άγγλων ιμπεριαλιστών, άλλοτε η χαμένη ευκαιρία της επανάστασης. Σε κάθε περίπτωση, τα Δεκεμβριανά αναδεικνύονται και από τις ιστοριογραφικές προσεγγίσεις ως μια αποφασιστική καμπή στην πολιτική σύγκρουση της δεκαετίας του 1940: αποτελούν μια μάχη η οποία, ενώ δίνεται εντός της δυναμικής των εξελίξεων που έχουν δρομολογηθεί από την Κατοχή και την Αντίσταση, εκβάλλει στον εμφύλιο πόλεμο. Τα σημεία που ακολουθούν αποτελούν μια απόπειρα προσέγγισης των τριών κύριων πρωταγωνιστών της σύγκρουσης (EAM, κυβέρνηση, M. Βρετανία) σε αυτή τη διττή κατεύθυνση.

Το εαμικό κίνημα εισήλθε στη σύγκρουση με τη λαϊκή διαθεσιμότητα που είχε διαμορφωθεί στην περίοδο της Αντίστασης, με ένα νέο είδος ριζοσπαστικής πολιτικοποίησης στην οποία συνδυάζονταν η προσδοκία της ανεξαρτησίας και της κοινωνικής μεταρρύθμισης αλλά και το μίσος για τους συνεργάτες των Γερμανών. Πού οφείλεται η σφοδρότητά της; Στην κουλτούρα της βίας που είχε καλλιεργηθεί στα χρόνια της Κατοχής από τις εμφύλιες συγκρούσεις και την εμπειρία της οικονομικής εξαθλίωσης και διάχυτης βίας από τις επιδρομές των δυνάμεων κρούσης που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί, τα μπλόκα, τους δημόσιους απαγχονισμούς και τις εκτελέσεις ομήρων. Επιπλέον, η στρατιωτική επέμβαση των Βρετανών στο πλευρό της κυβέρνησης και η στρατολόγηση των μέχρι πρότινος συνεργατών των Γερμανών στις κυβερνητικές δυνάμεις προσέφεραν τα πρώτα δείγματα γραφής για τη μεταπολεμική συγκρότηση του κράτους.

Οι διαχωριστικές γραμμές που είχαν διαμορφωθεί το διάστημα της Κατοχής δεν είχαν αμβλυνθεί δύο μήνες μετά την απελευθέρωση και στη μάχη της Αθήνας αποκτούσαν ένα νέο νόημα, καθώς συνδέονταν με την προσπάθεια επιβολής μιας νέας πολιτικής κυριαρχίας η οποία ανέτρεπε την ισορροπία δυνάμεων που είχε διαμορφωθεί μέσα από την Αντίσταση. H τελική ήττα του EAM εγγράφεται σε αυτό το σκηνικό της δραματικής ανατροπής των συσχετισμών και των προοπτικών που είχε δημιουργήσει το κίνημα της Αντίστασης. Οχι μόνο γιατί μια σειρά από προσωπικότητες ή κόμματα που συνεργάζονταν με το KKE αποστασιοποιούνται αλλά και γιατί το ίδιο το KKE (ωθούμενο και από τη «λευκή τρομοκρατία») θα εγκαταλείψει την εαμική στρατηγική των συμμαχιών και των μεταρρυθμίσεων και θα συστραφεί στην τριτοδιεθνιστική-επαναστατική λογική της ένοπλης κατάληψης της εξουσίας, η οποία θα συνδεθεί σαφώς με τον εμφύλιο πόλεμο.

Ο αστικός πολιτικός κόσμος, ξεκομμένος από τις τεράστιες ανατροπές που συντελούνταν στην κατεχόμενη Ελλάδα και αμέτοχος στην Αντίσταση, όταν επιστρέφει στην Ελλάδα έχει να αντιμετωπίσει την πρόκληση που συνιστούσε το EAM. Το ζήτημα του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ αποτέλεσε το κομβικό σημείο της κρίσης που οδήγησε στη σύγκρουση γιατί αποτελούσε προϋπόθεση της αποδυνάμωσης του EAM και εδραίωσης της κυβερνητικής εξουσίας. Για τον αστικό πολιτικό κόσμο τα Δεκεμβριανά δεν αποτελούσαν μια αιματηρή σύγκρουση, ενταγμένη στις συγκρούσεις που είχε γεννήσει η Κατοχή, αλλά τον εφιάλτη της κομμουνιστικής επανάστασης. Αυτός ο τρόπος νοηματοδότησης της μάχης της Αθήνας εξηγεί την έκταση και τη βία της καταστολής μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, όταν ο αντίπαλος είχε πια καταθέσει τα όπλα. H προσπάθεια της βίαιης και συστηματικής «αποεαμοποίησης» της ελληνικής κοινωνίας καλλιέργησε την πόλωση και συνετέλεσε στην έκρηξη του εμφύλιου πολέμου.

Αλλά και ως προς τις διεθνείς διαστάσεις του γεγονότος, η σύγκρουση του Δεκέμβρη του 1944 βρέθηκε στο μεταίχμιο δύο εποχών, δηλαδή στο πέρασμα από τη συμμαχία των αντιπάλων του ναζισμού στον Ψυχρό Πόλεμο και από παλαιές μορφές αυτοκρατορικής κυριαρχίας σε νέες. H βρετανική αυτοκρατορία, στη δύση της πλέον, παίρνει την πρωτοβουλία μιας στρατιωτικής επέμβασης χρησιμοποιώντας τις μεθόδους και τους όρους καταστολής των εξεγέρσεων στις αποικίες της. Εξήντα χρόνια μετά τα Δεκεμβριανά, το ζήτημα δεν είναι η αναζήτηση «υπευθύνων» αλλά η τοποθέτηση της μάχης της Αθήνας στο ιστορικό πλαίσιό της, η κατανόηση των ιδεών και των πρακτικών των πρωταγωνιστών τους. Ισως θα πρέπει να αντιληφθούμε τα Δεκεμβριανά όχι ως έναν απλό κρίκο στην αιτιακή αλυσίδα που οδηγεί από την Αντίσταση στον Εμφύλιο αλλά ως το μεταίχμιο δύο διαφορετικών εποχών, με διαφορετικά ιδεολογικά προτάγματα και πολιτικά διακυβεύματα.

Ο κ. Πολυμέρης Βόγλης διδάσκει Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. H κυρία Δήμητρα Λαμπροπούλου είναι υποψήφια διδάκτωρ Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Αναδημοσίευση από Το Βήμα http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=162802