Της Μαρίας Καβάλα
Στην πρώτη φάση ύπαρξης της Υ.Β.Ε. ήταν ικανοποιητικές οι επαφές με εκπροσώπους της «Ελευθερίας». Συζητήθηκε ο συντονισμός δράσης και η τελική συγχώνευση, «αφού δεν διαπιστωνόταν καμία διαφορά στο σκοπό και το σχέδιο ενέργειας». Οι διαπραγματεύσεις, ωστόσο, κράτησαν πολύ. Στο μεταξύ ιδρύθηκε το Ε.Α.Μ. και παρότι συνεχίζονταν οι συζητήσεις, οι εκπρόσωποι της Υ.Β.Ε. αλλά και ο Ψαρρός ανησυχούσαν να μην «απορροφηθούν» από την Αριστερά και το μέτωπο που εκείνη έλεγχε. Σε αυτήν την οπτική έπαιξαν ρόλο και οι σοσιαλίζουσες μικροομάδες που είχαν ενταχθεί στην Υ.Β.Ε. και αντιπαθούσαν το Κ.Κ.Ε.. (1)
Στην πορεία των συζητήσεων διάσταση απόψεων διαπιστώθηκε στο «ζήτημα της Μακεδονίας» με κυριότερη διαφορά το θέμα των «βουλγαριζόντων», τους οποίους η άλλη πλευρά «αναγνώριζε ως εθνικές μειονότητες», αλλά και στις «εθνικές διεκδικήσεις» όπου το Ε.Α.Μ. επέμενε στην ακεραιότητα των ελληνικών συνόρων του 1939, συμφωνώντας, όμως, στην απαίτηση για προσάρτηση των Δωδεκανήσων και της Κύπρου, και στην παρουσία των «πολιτικών υπεύθυνων» στην ηγεσία των ενόπλων ανταρτικών τμημάτων. (2)
Ήδη, από το Φθινόπωρο του 1942 οι υπηρεσίες της Π.Α.Ο. (και οι αντίστοιχες της Γενικής Επιθεώρησης Νομαρχιών Μακεδονίας) κατέγραφαν όλο και συχνότερα πληροφορίες, διογκωμένες υπερβολικά από τον αντικομμουνισμό του Χρυσοχόου, «για συνεργασία του Ε.Α.Μ. και βουλγαριζόντων κατοίκων», ειδικά στις περιφέρειες Φλώρινας, Γιαννιτσών και Νιγρίτας (3). Έτσι, ενώ στους κόλπους της κάποιοι δήλωναν ότι δεν υπάρχει λόγος «να αποποιούμεθα συνεργασίαν με τους κομμουνιστάς» άλλοι επέμεναν στην αντιπαλότητα «με εκείνους που απεργάζονταν συνεργασία με τους Βούλγαρους αυτονομιστές» (4).
Όταν συγκροτήθηκε η πρώτη ανταρτοομάδα της Υ.Β.Ε. στα Πιέρια στις αρχές Φεβρουαρίου 1943, η ηγεσία του Ε.Α.Μ. πίστευε πια ότι ιδρυτής και μυστικός αρχηγός της Υ.Β.Ε. ήταν ο Αθανάσιος Χρυσοχόου και τα τμήματα του Ε.Λ.Α.Σ. Δυτ. Μακεδονίας χτύπησαν τα τμήματα της Υ.Β.Ε. και τα διέλυσαν. Τα άμεσα θύματα αυτών των συγκρούσεων δεν ήταν πολλά, αρκετοί προσχώρησαν στον Ε.Λ.Α.Σ. άλλοι διασκορπίστηκαν στα χωριά τους, ωστόσο,
ορισμένοι φαίνεται ότι ζήτησαν τη βοήθεια των Γερμανών (5).
Τον Απρίλιο του 1943 ο πόντιος οπλαρχηγός Μιχάλης Παπαδόπουλος (Μιχάλαγας), που από εκείνη τη χρονιά και ύστερα ενισχύθηκε ανοιχτά με όπλα και πολεμοφόδια από τους Γερμανούς, εκτέλεσε επτά στελέχη του Ε.Α.Μ., ανάμεσα τους και τρία στελέχη του Μακεδονικού Γραφείου του Κ.Κ.Ε.. Δεν είναι τεκμηριωμένη η σχέση της Π.Α.Ο. με το Μιχάλαγα, ωστόσο, φαίνεται ότι ο αμοιβαίες σχέσεις ήταν τουλάχιστον ανεκτές, ενώ στις συγκεκριμένες εκτελέσεις φαίνεται ότι είχαν εμπλακεί και επώνυμα ανώτερα στελέχη της Π.Α.Ο., όπως ο ταγματάρχης Παπαβασιλείου (6) και μάλλον επρόκειτο για την πρώτη συντονισμένη ενέργεια μεταξύ της οργάνωσης Π.Α.Ο. και των τουρκόφωνων Ποντίων εναντίον του Ε.Α.Μ./Ε.Λ.Α.Σ. (7). Η εκτέλεση είναι πιθανό να αποτέλεσε τα αντίποινα για την εκτέλεση από τον Ε.Λ.Α.Σ. αξιωματικών της Π.Α.Ο., έπειτα από τη μάχη του Φαρδύκαμπου, το Μάρτιο 1943, και τα γεγονότα του Αυγερινού (8).
Τελικά οι πρώτες ενεργές ανταρτοομάδες της Π.Α.Ο. συγκροτήθηκαν τον Ιούλιο του 1943, σύμφωνα με βρετανικές πηγές, όταν προωθήθηκαν τα βουλγαρικά στρατεύματα δυτικά του
Στρυμόνα (9).
Ωστόσο και οι ίδιοι οι Βρετανοί αμφέβαλλαν αν η οργάνωση είχε πραγματικά αντιστασιακό χαρακτήρα ακόμη και αν την ίδια εποχή ο τότε λοχαγός Νίκολας Χάμοντ, μέλος της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα τόνιζε σε αναφορά προς το S.O.E. στο Κάιρο, ότι ήταν σημαντικό από πολιτική άποψη να διατηρηθεί η Π.Α.Ο. στη Θεσσαλονίκη ως αντιστάθμισμα στο Ε.Α.Μ. (10). Μάλιστα υπήρχε η σκέψη να πείσουν την ηγεσία της να στείλει αξιωματικούς σε άλλες οργανώσεις, ακόμη και στον Ε.Λ.Α.Σ. (11). Ο Νίκολας Χάμοντ ακολουθώντας αυτήν την πρακτική φαίνεται να παρακίνησε το Δημάρατο, βασιλόφρονα ανώτερο αξιωματικό με καλή φήμη για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, να εγκαταλείψει την Π.Α.Ο. και να ενταχθεί στον Ε.Λ.Α.Σ., όπου του ανατέθηκε για ένα διάστημα η διοίκηση της «ΙΧ Μεραρχίας», στην περιοχή Γρεβενών. Η ένταξη του στον Ε.Λ.Α.Σ. υπερτονίστηκε από τις ΕΑΜικές πηγές του 1943, και προκάλεσε ένα ανάλογο κύμα προσχωρήσεων κατώτερων αξιωματικών προς την ίδια κατεύθυνση. Σύμφωνα με το Χάμοντ, το ίδιο διάστημα, 25 αξιωματικοί άλλαξαν στρατόπεδο και ενώθηκαν με τις δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. στο διάστημα της παραμονής του στη Θεσσαλονίκη (12). Την ίδια εποχή ο αντισυνταγματάρχης πια Χάμοντ έδινε εντολή στους βρετανούς αξιωματικούς – συνδέσμους που είχε υπό τις διαταγές του να σταματήσουν μέχρι νεοτέρας διαταγής κάθε επαφή με την Π.Α.Ο. καθώς στην οργάνωση αυτή δεν στέλνονταν βρετανικά εφόδια επειδή θεωρούνταν υπεύθυνη για τις συγκρούσεις με τον Ε.Λ.Α.Σ. (13). Ταυτόχρονα, βέβαια, ο διοικητής της Συμμαχικής ΣτρατιωτικήςΑποστολής, βρετανός ταγματάρχης Γουντχάους ενημέρωνε τη S.O.E. στο Κάιρο την πρόθεση του Ε.Λ.Α.Σ. να διαλύσει διά της βίας την Π.Α.Ο. (14).
Μέσα σε λίγους μήνες και ενώ η έκβαση του πολέμου είχε φανεί η αγγλική πολιτική μεταστράφηκε πλήρως. Το Νοέμβριο του 1943 ο Γουντχάους πρότεινε στο Φόρεϊν Όφις να υποστηριχθεί η Π.Α.Ο. από τη Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή και να σταλούν εφόδια σε ομάδες που βρίσκονταν σε περιοχές μακριά από τον έλεγχο του Ε.Λ.Α.Σ. (15).
Τις ίδιες μέρες δημοσιοποιήθηκε το «σύμφωνο Πετριτσίου», το οποίο εμφάνιζε το Κ.Κ.Ε. να έχει συμφωνήσει στις 12 Ιουλίου 1943 με το Κ.Κ. Βουλγαρίας για τη δημιουργία «Μακεδονικής Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας» με νότια όρια την Πίνδο, τον Όλυμπο και το Αιγαίο (16). Σήμερα, η ιστορική έρευνα έχει αποδείξει ότι ήταν πλαστό (17), αλλά το καλοκαίρι του 1943, την περίοδο της παλλαϊκής έκρηξης εναντίον της βουλγαρικής επέκτασης στη Μακεδονία, μεγάλη μερίδα του ελληνικού λαού και ανάμεσά τους οπωσδήποτε οι περισσότεροι αξιωματικοί μέλη της Π.Α.Ο., που είχαν ανατραφεί με τον αντικομμουνισμό των προηγούμενων χρόνων, ήταν έτοιμοι να αποδεχθούν ως απόλυτα «αυθεντική» τη συνεργασία του «εσωτερικού» και του «προαιώνιου» εχθρού (18).
Στις 13 Ιουλίου 1943, στο σπίτι του ταγματάρχη Αθ. Φροντιστή, έγινε συνάντηση μεταξύ αντιπροσώπων των οργανώσεων Ε.Δ.Ε.Σ., Ε.Λ.Α.Σ., Π.Α.Ο. και του άγγλου έφεδρου ταγματάρχη, Νίκολας Χάμοντ, η οποία δεν έφερε τελικά θετικό αποτέλεσμα. Στην περιγραφή του ο Βρετανός ομολογεί ότι πίεσε για την επίτευξη συμφωνίας, καθώς επιθυμούσε τη συνεργασία των οργανώσεων και την έξοδο όσο το δυνατό περισσότερων αξιωματικών στο βουνό, προσθέτοντας ότι η συμφωνία υποβλήθηκε από τους αντιπροσώπους του Ε.Α.Μ. στα υψηλότερα κλιμάκια, επιδοκιμάστηκε από το Γενικό Στρατηγείο του Ε.Λ.Α.Σ. (πιθανόν αναφέρεται στο μετέπειτα προσωρινό σύμφωνο, τον Αύγουστο 1943, στην Ελαφίνα ανάμεσα στο Γ. Κικίτσα, καπετάνιο του Ε.Λ.Α.Σ. και τον επιτελάρχη της Π.Α.Ο. με τον Ι. Μουστεράκη), όμως η έγκριση δεν στάλθηκε ποτέ στη Θεσσαλονίκη (19).
Σε όλο το διάστημα του καλοκαιριού του 1943 συνεχίζονταν οι προσπάθειες για κοινή στρατιωτική δράση Ε.Λ.Α.Σ. και Π.Α.Ο., που όμως, τον Οκτώβριο του 1943 έληξαν οριστικά με την απόρριψη της εισόδου της Π.Α.Ο. στο Κ.Γ.Σ.Α. (Κοινό Γενικό Στρατηγείο Αντίστασης). Ταυτόχρονα το φθινόπωρο του 1943 ξέσπασαν οι μεγάλες συγκρούσεις μεταξύ Ε.Δ.Ε.Σ. και Ε.Λ.Α.Σ., διαλύθηκε το Κοινό Στρατηγείο (20), ενώ διασπάρθηκαν πληροφορίες ότι βρισκόταν σε εξέλιξη συνεργασία του Ε.Δ.Ε.Σ. και της Π.Α.Ο. εναντίον του Ε.Λ.Α.Σ.. Και ο Χάμοντ σε έκθεσή του τον Αύγουστο του 1944 στη S.O.E. πίστευε ότι ο ΕΔΕΣ είχε συγχωνευθεί με την ΠΑΟ στην Κεντρική Μακεδονία, για να αντιμετωπίσει τον Ε.Λ.Α.Σ. (21). Στο μεταξύ στα χέρια του ΕΛΑΣ περιήλθε το αρχείο του διαλυθέντος τμήματος Σαρρή στα Πιέρια, που έδειχνε σχέσεις με τους Γερμανούς, ενώ η Π.Α.Ο. αρνούνταν να αποκηρύξει δημόσια το Χρυσοχόου, όπως είχε ζητήσει ο Γουντχάουζ, οπότε ο Ε.Λ.Α.Σ. αποφάσισε να διαλύσει την Π.Α.Ο.. Οι περισσότερες οργανώσεις της Π.Α.Ο. προσέφυγαν στο Ζέρβα ή στις αρχές Κατοχής για να διασωθούν (23) κάτι που φαίνεται να είχε προβλέψει ο εαμικός Τύπος (24).
Παρά την αυστηρότητα της διαταγής διάλυσης των στρατιωτικών σωμάτων από τους επικεφαλής της Π.Α.Ο., που αποκήρυσσε κάθε σκέψη συνεργασίας με τους Γερμανούς, στη διάρκεια του 1944 σχεδόν όλες οι ένοπλες ομάδες της οργάνωσης στην Κεντρική Μακεδονία (ή όσες χρησιμοποιούσαν τον τίτλο της) συνεργάστηκαν με διάφορους τρόπους με τους Γερμανούς, όπως ομολογούν επίσημα κείμενα της Π.Α.Ο.. Και όπως φάνηκε από κατοπινές εκθέσεις της Π.Α.Ο. που δικαιολογούσαν τον εξοπλισμό από τους Γερμανούς των ενόπλων σωμάτων που συνέχιζαν τη δράση τους και το 1944, η αποκήρυξη ήταν σε κάποιες τουλάχιστον περιπτώσεις, προσχηματική (25).
Είναι ενδεικτικό στην αφήγηση του παρακάτω περιστατικού το πώς είχε διαμορφωθεί η κατάσταση σε σχέση με τους αντάρτες του Ε.Λ.Α.Σ. και της Π.Α.Ο. και πώς είχε περάσει στη συνείδηση κάποιων κατοίκων της πόλης. «Μια φορά κάτι ελασίτες περάσανε μέσα από τις φάλαγγες των Γερμανών και αυτοί δεν τους πειράξανε. Ίσως νόμιζαν ότι είναι νασιονάλ παρτιζάν, εθνικιστές αντάρτες, γιατί αυτούς δεν τους πειράζανε, τους θεωρούσαν δικούς τους ανθρώπους. Και ήταν, βέβαια, δικοί τους άνθρωποι» (26).
Την άνοιξη του 1944, έγινε στη Θεσσαλονίκη η τελευταία απόπειρα προσέγγισης μεταξύ Π.Α.Ο. και Ε.Α.Μ.. Οι διαπραγματεύσεις διακόπηκαν οριστικά στις αρχές Μαΐου 1944. Για τους αξιωματικούς που παρέμειναν στην Π.Α.Ο. η ανάληψη της προεδρίας της εξόριστης
κυβέρνησης από το Γ. Παπανδρέου (Απρίλιος 1944) ήταν μια σημαντική ένεση ηθικού (27).
Από τις 16 Σεπτεμβρίου 1944 και για ένα περίπου μήνα στη συνέχεια, το Ε.Α.Μ. είχε σειρά επαφών με τα «αστικά κόμματα» − τα οποία στις επιστολές τους υπογράφουν ως «Πανδημοκρατικά Πολιτικά Κόμματα» − και τον ίδιο το Μητροπολίτη Γεννάδιο για σχηματισμό επιτροπής με ισότιμη εκπροσώπηση, υπό την προεδρία προσώπου κοινής αποδοχής που θα διοικούσε την πόλη μέχρι την άφιξη των επίσημων αρχών, στα πρότυπα της κυβέρνησης της Εθνικής Ενότητας, παρότι το Ε.Α.Μ. σημείωνε ότι «[…] δεν ηδυνήθημεν, σας ομολογούμεν μετά μεγάλη μας λύπης, ν’ ανεύρομεν τα σημεία εκείνα της επαφής που θα μας οδηγούσαν εις τον
επιδιωκόμενον σκοπόν» (28).
Η συμφωνία της Καζέρτας (29), ωστόσο, άφηνε τις στρατιωτικές δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. έξω από τη Θεσσαλονίκη και ανακούφισε τη μη ΕΑΜική πλευρά που επιδίωξε να πετύχει την τυπική ένταξη των «εξοπλισμένων χωρικών» του Ε.Ε.Σ., των σωμάτων των ποντίων οπλαρχηγών Μιχαήλ Παπαδόπουλου (Μιχάλ Αγά) της Κοζάνης, Κυριάκου Παπαδόπουλου (Κισά Μπατζάκ) του Κούκου Πιερίας και Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου του Κιλκίς, στον Ε.Δ.Ε.Σ., ώστε να αναγνωρίζονταν ως τμήμα του στρατού της Μέσης Ανατολής και να χρησιμοποιούνταν για την επιβολή της τάξης από την κυβέρνηση στη μεταβατική περίοδο. Αυτός ήταν και ο λόγος που οι άντρες των Ε.Ε.Σ. και άλλων εξοπλισμένων ανθρώπων από τις κατοχικές αρχές συνέρρευσαν στην πόλη μαζικά, σε μια αναζήτηση προστασίας ενόψει της επικείμενης
γερμανικής αποχώρησης (30).
Η ηγεσία του Ε.Α.Μ. Θεσσαλονίκης θεώρησε ότι η προσπάθεια νομιμοποίησης του Ε.Ε.Σ. θα έφερνε και την εξιλέωση όλων όσων συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς και δήλωσε στο Πολιτικό Γραφείο του Κ.Κ.Ε. ότι αποφάσισαν να μην τηρήσουν τη συμφωνία της Καζέρτας (31). Από τις 20 Οκτωβρίου 1944 οι δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. στην Κεντρική Μακεδονία προσανατολίζονταν, με την απαραίτητη μυστικότητα, για την είσοδό τους στη Θεσσαλονίκη
(32).
Τελικά ο Χρυσοχόου, ενδεχομένως υπό την πίεση των ειδήσεων που έφταναν για εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην Πελοπόννησο, απαγόρευσε στην ομάδα του Δάγκουλα, που είχε διαπράξει σειρά εγκλημάτων στην πόλη, να εξακολουθήσει να αναμειγνύεται «εις έργα ασφαλείας υπό της χωροφυλακής», ενώ διέταξε τα τμήματα του Ε.Ε.Σ. να βγουν από την πόλη. Παράλληλα, το Ε.Α.Μ. έκανε εντυπωσιακή και παρατεταμένη επίδειξη δύναμης με την πραγματοποίηση, από τα μέσα Οκτωβρίου, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης και στις συνοικίες, αλλεπάλληλων πολυάνθρωπων διαδηλώσεων. Τα κύρια αιτήματα ήταν η διανομή τροφίμων, η διάλυση των
Ταγμάτων Ασφαλείας και η «κατάπαυση της τρομοκρατίας» (33).
Η γερμανική διοίκηση δεν έδειχνε να ενδιαφέρεται για τις ελληνικές εμφύλιες συγκρούσεις ενώ οι δυνάμεις των αρχών Κατοχής υποχωρούσαν προς τα δυτικά της πόλης διατηρώντας τον έλεγχο καίριων στρατηγικών σημείων, όπως του αεροδρομίου του Σέδες, του Λιμανιού, των μονάδων ηλεκτροφωτισμού και των αλευρόμυλων «Αλατίνι». Στο μεταξύ, καθώς οι Γερμανοί είχαν ξεκαθαρίσει ότι αν σημειώνονταν επιθέσεις εναντίον τους θα υπήρχαν σκληρά αντίποινα για τον πληθυσμό, ο εφεδρικός Ε.Λ.Α.Σ. σε μια άτυπη εκεχειρία μαζί τους άφηνε την οδό Λαγκαδά έξω από τις επιχειρήσεις του, ώστε οι Γερμανοί να αποχωρήσουν απρόσκοπτα (34). Στις 30 Οκτωβρίου ολοκληρώθηκε η αποχώρησή τους ενώ τους ακολούθησαν ως θλιβερή οπισθοφυλακή μερικές εκατοντάδες άνδρες του Γ. Πούλου και άλλων ομάδων «γερμανοντυμένων» από όλη τη χώρα (35). Την ίδια ημέρα ο Μ. Βαφειάδης έστειλε στο Γενικό Στρατηγείο του Ε.Λ.Α.Σ. τηλεγράφημα που άρχιζε ως εξής: «Τμήματά μας εισήλθον Θεσσαλονίκην σήμερον 3ην μετά μεσημβρίαν. Λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμόν διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες» (36).
Σημειώσεις
1. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός …», ό.π., σ. 55 όπου παραπέμπει για την «κλαδούπολη» και τα διάφορα δίκτυα ασυρμάτων της Θεσσαλονίκης στα: Αγγελάκης Αγαπητός, Σκέψεις και εντυπώσεις από τον ελληνικό αγώνα. (Στην Ελλάδα και Μ. Ανατολή) (Σύρματα Μ. Ανατολής, 1944 - 1945), σ. 20- 21, 28 - 31, 61. Παπαθανασίου, ό.π., τ. 1, σ. 48 - 51,145 -14, 297 - 300, τ. 2, σ. 719 - 735, 771 - 773. Σημαντικές πληροφορίες, διανθισμένες όμως με το απαραίτητο για τη δημοσιογραφική επιτυχία μυθιστορηματικό ύφος, υπάρχουν και στις εξής σειρές του μεταπολεμικού τύπου: «Η κατασκοπεία δρα», εφ. Ελληνικός Βορράς, από 3 Ιουνίου 1945 έως 28 Απρ. 1946 (245 συνέχειες), «Εθελονταί του Θανάτου. Η προσφορά της Θεσσαλονίκης εις τον μυστικόν αγώνα», εφ. Νέα αλήθεια, 9 Ιουλίου 1945 έως 7 Αυγ. 1945, «Σιωπή! Ο Στρατηγός εργάζεται», εφ. Το Φως, από 25 Φεβρ. 1945 έως 27 Μαρτίου 1945.
2. Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 116 - 117.
3. Παπαπολυβίου, ό.π., σ.58
4. Για τις συζητήσεις Υ.Β.Ε./Π.Α.Ο. και «Ελευθερίας»/Ε.Α.Μ. βλ. Αποστολίδης, «Τίποτε κρυφό…», Ελευθερία, 4 - 5 Ιουλίου 1945. Παπαθανασίου, ό.π., τ. 1, σ. 118 - 145. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 58.
5. Λυμπεράτος, ό.π., σ. 56.
6. Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 118 - 119.
7. Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 122.
8. Μαραντζίδης, Γιασασίν… ό.π., σ. 131 - 132.
9. Μαραντζίδης, ό.π., σ. 131 - 132.
10. Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 123. Λυμπεράτος, ό.π., σ. 55.
11. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944, ό.π., έγγραφο 20/7/1943, 1352, σ. 397 - 398.
12. Λυμπεράτος, ό.π., σ. 55.
13. Για τη μεταστροφή του Δημάρατου, που φαίνεται ότι υποκινήθηκε εν μέρει από το Χάμοντ με την προσδοκία ενίσχυσης της μετριοπαθούς τάσης και αναπλήρωσης της έλλειψης αξιωματικών στον Ε.Λ.Α.Σ. βλ. N. G. L. Hammond, The Allied Military Mission and the Resistance in West Macedonia, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 24. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…» ό.π., σ. 60.
14. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944,…ό.π., έγγραφο 6/10/1943, 1594, σ. 455.
15. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944, …ό.π., έγγραφο 6/10/1943, 1599, σ. 457.
16. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944, …ό.π., έγγραφο 19/11/1943, 1817, σ. 505.
17. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 60 - 61.
18. Για το «σύμφωνο Πετριτσίου» βλ. κυρίως Εvangelos Kofos, - Communism in Macedonia, Θεσσαλονίκη, 1964, σ. 134 - 135˙ Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 90 - 91, 139 - 140˙ Χρυσοχόου, Κ.Κ.Ε., ό.π., σ. 72 - 73.
19. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 61.
20. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 61.
21. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 63. Ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (Ε.Δ.Ε.Σ.) ιδρύθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1941. Το φθινόπωρο του 1942, ιδρύθηκε και το τοπικό κλιμάκιο του Ε.Δ.Ε.Σ. («Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Στρατός»). Η δράση που σχεδίαζε να αναπτύξει ο Ε.Δ.Ε.Σ. Θεσσαλονίκης ήταν η αποστολή πληροφοριών στο αρχηγείο της οργάνωσης, η προώθηση μάχιμων ανδρών στα ανταρτικά τμήματα που είχαν βγει στο βουνό μόλις τον Ιούλιο 1942, η εκτύπωση και η κυκλοφορία του παράνομου φύλλου Φωνή της Ελλάδος και άλλου έντυπου υλικού, αλλά και προκηρύξεων που στέλνονταν από την Αθήνα. Δεν γνωρίζουμε σε πιο βαθμό υλοποίησε αυτά τα σχέδια.
22. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944, …ό.π., έγγραφο 2/8/1944, 3799, σ. 437.
23. Λυμπεράτος, ό.π., σ. 57.
24. Εφ. Ελευθερία, 17 Δεκ. 1943.
25. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 65, 66. Λυμπεράτος, σ. 57.
26. Συνέντευξη Δημητρίου Σπάσου.
27. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 67, 68, 69.
28. Α.Σ.Κ.Ι., Αρχείο Κ.Κ.Ε., Κουτί 411, φ. 23/4/52. Αλληλογραφία ανάμεσα στα «Πανδημοκρατικά Πολιτικά Κόμματα» και το Ε.Α.Μ. Θεσσαλονίκης. Επίσης Αποστολίδης, «Τίποτε κρυφό…», Ελευθερία, 25 Ιουλίου 1945. Γιάννης Δ. Στεφανίδης, «Η ‘‘ερυθρά συμπρωτεύουσα.’’ Η κυριαρχία του Ε.Α.Μ. στη Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 1944 - Ιανουάριος 1945», Μακεδονία και Θράκη, 1941-1944, ό.π., σ. 357 - 358.
29. Παπαστράτης, «Κυβερνήσεις εξορίας…», ό.π., τ. γ1, σ. 240 – 246. Στη σύσκεψη που έγινε στις 26 Σεπτεμβρίου 1944 στην Καζέρτα κοντά στη Νάπολη στην Ιταλία, όπου είχε μεταφερθεί η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας από τις 8 Σεπτεμβρίου 1944, αποφασίστηκε όλες οι δυνάμεις των ανταρτών να τεθούν υπό τις διαταγές του Ρόναλντ Σκόμπι, ο Ε.Λ.Α.Σ. διατάχτηκε να κρατήσει τις δυνάμεις του έξω από την Αθήνα – κατά αντιστοιχία και οι δυνάμεις του στη Θεσσαλονίκη – ενώ τα Τάγματα Ασφαλείας χαρακτηρίστηκαν όργανα του εχθρού και αν δεν παραδίδονταν θα αντιμετωπίζονταν ως μονάδες του εχθρού.
30. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 87 - 88.
31. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 88.
32. Στεφανίδης, ό.π., σ. 359. Μια χαρακτηριστική ρήση του Μ. Βαφειάδη που διέσωσε ο Πρωτόπαπας (Χατζής, ό.π., τ. 3, Αθήνα, 1979, σ. 186), δείχνει το κλίμα που επικρατούσε: «θα μας κρεμάσει ο λαός, αν δεν μπούμε στη Θεσσαλονίκη».
33. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 88.
34. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 89.
35. Σχετικά με την αποχώρηση όλων εκείνων που μέχρι τότε είχαν συνεργαστεί ποικιλοτρόπως με τις κατοχικές αρχές βλ. Δορδανάς, Έλληνες εναντίον… ό.π., .σ. 439 - 514.
36. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 89 - 90.
Από την διδακτορική διατριβή της Μαρίας Καβάλα Η Θεσσαλονίκη στη γερμανική Κατοχή (1941-1944) : κοινωνία, οικονομία, διωγμός Εβραίων. σελ. 340-347. http://elocus.lib.uoc.gr/dlib/f/f/6/metadata-dlib-4b40cc0a244122e0a87e328868423385_1254901809.tkl#
Στην πρώτη φάση ύπαρξης της Υ.Β.Ε. ήταν ικανοποιητικές οι επαφές με εκπροσώπους της «Ελευθερίας». Συζητήθηκε ο συντονισμός δράσης και η τελική συγχώνευση, «αφού δεν διαπιστωνόταν καμία διαφορά στο σκοπό και το σχέδιο ενέργειας». Οι διαπραγματεύσεις, ωστόσο, κράτησαν πολύ. Στο μεταξύ ιδρύθηκε το Ε.Α.Μ. και παρότι συνεχίζονταν οι συζητήσεις, οι εκπρόσωποι της Υ.Β.Ε. αλλά και ο Ψαρρός ανησυχούσαν να μην «απορροφηθούν» από την Αριστερά και το μέτωπο που εκείνη έλεγχε. Σε αυτήν την οπτική έπαιξαν ρόλο και οι σοσιαλίζουσες μικροομάδες που είχαν ενταχθεί στην Υ.Β.Ε. και αντιπαθούσαν το Κ.Κ.Ε.. (1)
Στην πορεία των συζητήσεων διάσταση απόψεων διαπιστώθηκε στο «ζήτημα της Μακεδονίας» με κυριότερη διαφορά το θέμα των «βουλγαριζόντων», τους οποίους η άλλη πλευρά «αναγνώριζε ως εθνικές μειονότητες», αλλά και στις «εθνικές διεκδικήσεις» όπου το Ε.Α.Μ. επέμενε στην ακεραιότητα των ελληνικών συνόρων του 1939, συμφωνώντας, όμως, στην απαίτηση για προσάρτηση των Δωδεκανήσων και της Κύπρου, και στην παρουσία των «πολιτικών υπεύθυνων» στην ηγεσία των ενόπλων ανταρτικών τμημάτων. (2)
Ήδη, από το Φθινόπωρο του 1942 οι υπηρεσίες της Π.Α.Ο. (και οι αντίστοιχες της Γενικής Επιθεώρησης Νομαρχιών Μακεδονίας) κατέγραφαν όλο και συχνότερα πληροφορίες, διογκωμένες υπερβολικά από τον αντικομμουνισμό του Χρυσοχόου, «για συνεργασία του Ε.Α.Μ. και βουλγαριζόντων κατοίκων», ειδικά στις περιφέρειες Φλώρινας, Γιαννιτσών και Νιγρίτας (3). Έτσι, ενώ στους κόλπους της κάποιοι δήλωναν ότι δεν υπάρχει λόγος «να αποποιούμεθα συνεργασίαν με τους κομμουνιστάς» άλλοι επέμεναν στην αντιπαλότητα «με εκείνους που απεργάζονταν συνεργασία με τους Βούλγαρους αυτονομιστές» (4).
Όταν συγκροτήθηκε η πρώτη ανταρτοομάδα της Υ.Β.Ε. στα Πιέρια στις αρχές Φεβρουαρίου 1943, η ηγεσία του Ε.Α.Μ. πίστευε πια ότι ιδρυτής και μυστικός αρχηγός της Υ.Β.Ε. ήταν ο Αθανάσιος Χρυσοχόου και τα τμήματα του Ε.Λ.Α.Σ. Δυτ. Μακεδονίας χτύπησαν τα τμήματα της Υ.Β.Ε. και τα διέλυσαν. Τα άμεσα θύματα αυτών των συγκρούσεων δεν ήταν πολλά, αρκετοί προσχώρησαν στον Ε.Λ.Α.Σ. άλλοι διασκορπίστηκαν στα χωριά τους, ωστόσο,
ορισμένοι φαίνεται ότι ζήτησαν τη βοήθεια των Γερμανών (5).
Τον Απρίλιο του 1943 ο πόντιος οπλαρχηγός Μιχάλης Παπαδόπουλος (Μιχάλαγας), που από εκείνη τη χρονιά και ύστερα ενισχύθηκε ανοιχτά με όπλα και πολεμοφόδια από τους Γερμανούς, εκτέλεσε επτά στελέχη του Ε.Α.Μ., ανάμεσα τους και τρία στελέχη του Μακεδονικού Γραφείου του Κ.Κ.Ε.. Δεν είναι τεκμηριωμένη η σχέση της Π.Α.Ο. με το Μιχάλαγα, ωστόσο, φαίνεται ότι ο αμοιβαίες σχέσεις ήταν τουλάχιστον ανεκτές, ενώ στις συγκεκριμένες εκτελέσεις φαίνεται ότι είχαν εμπλακεί και επώνυμα ανώτερα στελέχη της Π.Α.Ο., όπως ο ταγματάρχης Παπαβασιλείου (6) και μάλλον επρόκειτο για την πρώτη συντονισμένη ενέργεια μεταξύ της οργάνωσης Π.Α.Ο. και των τουρκόφωνων Ποντίων εναντίον του Ε.Α.Μ./Ε.Λ.Α.Σ. (7). Η εκτέλεση είναι πιθανό να αποτέλεσε τα αντίποινα για την εκτέλεση από τον Ε.Λ.Α.Σ. αξιωματικών της Π.Α.Ο., έπειτα από τη μάχη του Φαρδύκαμπου, το Μάρτιο 1943, και τα γεγονότα του Αυγερινού (8).
Τελικά οι πρώτες ενεργές ανταρτοομάδες της Π.Α.Ο. συγκροτήθηκαν τον Ιούλιο του 1943, σύμφωνα με βρετανικές πηγές, όταν προωθήθηκαν τα βουλγαρικά στρατεύματα δυτικά του
Στρυμόνα (9).
Ωστόσο και οι ίδιοι οι Βρετανοί αμφέβαλλαν αν η οργάνωση είχε πραγματικά αντιστασιακό χαρακτήρα ακόμη και αν την ίδια εποχή ο τότε λοχαγός Νίκολας Χάμοντ, μέλος της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα τόνιζε σε αναφορά προς το S.O.E. στο Κάιρο, ότι ήταν σημαντικό από πολιτική άποψη να διατηρηθεί η Π.Α.Ο. στη Θεσσαλονίκη ως αντιστάθμισμα στο Ε.Α.Μ. (10). Μάλιστα υπήρχε η σκέψη να πείσουν την ηγεσία της να στείλει αξιωματικούς σε άλλες οργανώσεις, ακόμη και στον Ε.Λ.Α.Σ. (11). Ο Νίκολας Χάμοντ ακολουθώντας αυτήν την πρακτική φαίνεται να παρακίνησε το Δημάρατο, βασιλόφρονα ανώτερο αξιωματικό με καλή φήμη για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, να εγκαταλείψει την Π.Α.Ο. και να ενταχθεί στον Ε.Λ.Α.Σ., όπου του ανατέθηκε για ένα διάστημα η διοίκηση της «ΙΧ Μεραρχίας», στην περιοχή Γρεβενών. Η ένταξη του στον Ε.Λ.Α.Σ. υπερτονίστηκε από τις ΕΑΜικές πηγές του 1943, και προκάλεσε ένα ανάλογο κύμα προσχωρήσεων κατώτερων αξιωματικών προς την ίδια κατεύθυνση. Σύμφωνα με το Χάμοντ, το ίδιο διάστημα, 25 αξιωματικοί άλλαξαν στρατόπεδο και ενώθηκαν με τις δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. στο διάστημα της παραμονής του στη Θεσσαλονίκη (12). Την ίδια εποχή ο αντισυνταγματάρχης πια Χάμοντ έδινε εντολή στους βρετανούς αξιωματικούς – συνδέσμους που είχε υπό τις διαταγές του να σταματήσουν μέχρι νεοτέρας διαταγής κάθε επαφή με την Π.Α.Ο. καθώς στην οργάνωση αυτή δεν στέλνονταν βρετανικά εφόδια επειδή θεωρούνταν υπεύθυνη για τις συγκρούσεις με τον Ε.Λ.Α.Σ. (13). Ταυτόχρονα, βέβαια, ο διοικητής της Συμμαχικής ΣτρατιωτικήςΑποστολής, βρετανός ταγματάρχης Γουντχάους ενημέρωνε τη S.O.E. στο Κάιρο την πρόθεση του Ε.Λ.Α.Σ. να διαλύσει διά της βίας την Π.Α.Ο. (14).
Μέσα σε λίγους μήνες και ενώ η έκβαση του πολέμου είχε φανεί η αγγλική πολιτική μεταστράφηκε πλήρως. Το Νοέμβριο του 1943 ο Γουντχάους πρότεινε στο Φόρεϊν Όφις να υποστηριχθεί η Π.Α.Ο. από τη Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή και να σταλούν εφόδια σε ομάδες που βρίσκονταν σε περιοχές μακριά από τον έλεγχο του Ε.Λ.Α.Σ. (15).
Τις ίδιες μέρες δημοσιοποιήθηκε το «σύμφωνο Πετριτσίου», το οποίο εμφάνιζε το Κ.Κ.Ε. να έχει συμφωνήσει στις 12 Ιουλίου 1943 με το Κ.Κ. Βουλγαρίας για τη δημιουργία «Μακεδονικής Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας» με νότια όρια την Πίνδο, τον Όλυμπο και το Αιγαίο (16). Σήμερα, η ιστορική έρευνα έχει αποδείξει ότι ήταν πλαστό (17), αλλά το καλοκαίρι του 1943, την περίοδο της παλλαϊκής έκρηξης εναντίον της βουλγαρικής επέκτασης στη Μακεδονία, μεγάλη μερίδα του ελληνικού λαού και ανάμεσά τους οπωσδήποτε οι περισσότεροι αξιωματικοί μέλη της Π.Α.Ο., που είχαν ανατραφεί με τον αντικομμουνισμό των προηγούμενων χρόνων, ήταν έτοιμοι να αποδεχθούν ως απόλυτα «αυθεντική» τη συνεργασία του «εσωτερικού» και του «προαιώνιου» εχθρού (18).
Στις 13 Ιουλίου 1943, στο σπίτι του ταγματάρχη Αθ. Φροντιστή, έγινε συνάντηση μεταξύ αντιπροσώπων των οργανώσεων Ε.Δ.Ε.Σ., Ε.Λ.Α.Σ., Π.Α.Ο. και του άγγλου έφεδρου ταγματάρχη, Νίκολας Χάμοντ, η οποία δεν έφερε τελικά θετικό αποτέλεσμα. Στην περιγραφή του ο Βρετανός ομολογεί ότι πίεσε για την επίτευξη συμφωνίας, καθώς επιθυμούσε τη συνεργασία των οργανώσεων και την έξοδο όσο το δυνατό περισσότερων αξιωματικών στο βουνό, προσθέτοντας ότι η συμφωνία υποβλήθηκε από τους αντιπροσώπους του Ε.Α.Μ. στα υψηλότερα κλιμάκια, επιδοκιμάστηκε από το Γενικό Στρατηγείο του Ε.Λ.Α.Σ. (πιθανόν αναφέρεται στο μετέπειτα προσωρινό σύμφωνο, τον Αύγουστο 1943, στην Ελαφίνα ανάμεσα στο Γ. Κικίτσα, καπετάνιο του Ε.Λ.Α.Σ. και τον επιτελάρχη της Π.Α.Ο. με τον Ι. Μουστεράκη), όμως η έγκριση δεν στάλθηκε ποτέ στη Θεσσαλονίκη (19).
Σε όλο το διάστημα του καλοκαιριού του 1943 συνεχίζονταν οι προσπάθειες για κοινή στρατιωτική δράση Ε.Λ.Α.Σ. και Π.Α.Ο., που όμως, τον Οκτώβριο του 1943 έληξαν οριστικά με την απόρριψη της εισόδου της Π.Α.Ο. στο Κ.Γ.Σ.Α. (Κοινό Γενικό Στρατηγείο Αντίστασης). Ταυτόχρονα το φθινόπωρο του 1943 ξέσπασαν οι μεγάλες συγκρούσεις μεταξύ Ε.Δ.Ε.Σ. και Ε.Λ.Α.Σ., διαλύθηκε το Κοινό Στρατηγείο (20), ενώ διασπάρθηκαν πληροφορίες ότι βρισκόταν σε εξέλιξη συνεργασία του Ε.Δ.Ε.Σ. και της Π.Α.Ο. εναντίον του Ε.Λ.Α.Σ.. Και ο Χάμοντ σε έκθεσή του τον Αύγουστο του 1944 στη S.O.E. πίστευε ότι ο ΕΔΕΣ είχε συγχωνευθεί με την ΠΑΟ στην Κεντρική Μακεδονία, για να αντιμετωπίσει τον Ε.Λ.Α.Σ. (21). Στο μεταξύ στα χέρια του ΕΛΑΣ περιήλθε το αρχείο του διαλυθέντος τμήματος Σαρρή στα Πιέρια, που έδειχνε σχέσεις με τους Γερμανούς, ενώ η Π.Α.Ο. αρνούνταν να αποκηρύξει δημόσια το Χρυσοχόου, όπως είχε ζητήσει ο Γουντχάουζ, οπότε ο Ε.Λ.Α.Σ. αποφάσισε να διαλύσει την Π.Α.Ο.. Οι περισσότερες οργανώσεις της Π.Α.Ο. προσέφυγαν στο Ζέρβα ή στις αρχές Κατοχής για να διασωθούν (23) κάτι που φαίνεται να είχε προβλέψει ο εαμικός Τύπος (24).
Παρά την αυστηρότητα της διαταγής διάλυσης των στρατιωτικών σωμάτων από τους επικεφαλής της Π.Α.Ο., που αποκήρυσσε κάθε σκέψη συνεργασίας με τους Γερμανούς, στη διάρκεια του 1944 σχεδόν όλες οι ένοπλες ομάδες της οργάνωσης στην Κεντρική Μακεδονία (ή όσες χρησιμοποιούσαν τον τίτλο της) συνεργάστηκαν με διάφορους τρόπους με τους Γερμανούς, όπως ομολογούν επίσημα κείμενα της Π.Α.Ο.. Και όπως φάνηκε από κατοπινές εκθέσεις της Π.Α.Ο. που δικαιολογούσαν τον εξοπλισμό από τους Γερμανούς των ενόπλων σωμάτων που συνέχιζαν τη δράση τους και το 1944, η αποκήρυξη ήταν σε κάποιες τουλάχιστον περιπτώσεις, προσχηματική (25).
Είναι ενδεικτικό στην αφήγηση του παρακάτω περιστατικού το πώς είχε διαμορφωθεί η κατάσταση σε σχέση με τους αντάρτες του Ε.Λ.Α.Σ. και της Π.Α.Ο. και πώς είχε περάσει στη συνείδηση κάποιων κατοίκων της πόλης. «Μια φορά κάτι ελασίτες περάσανε μέσα από τις φάλαγγες των Γερμανών και αυτοί δεν τους πειράξανε. Ίσως νόμιζαν ότι είναι νασιονάλ παρτιζάν, εθνικιστές αντάρτες, γιατί αυτούς δεν τους πειράζανε, τους θεωρούσαν δικούς τους ανθρώπους. Και ήταν, βέβαια, δικοί τους άνθρωποι» (26).
Την άνοιξη του 1944, έγινε στη Θεσσαλονίκη η τελευταία απόπειρα προσέγγισης μεταξύ Π.Α.Ο. και Ε.Α.Μ.. Οι διαπραγματεύσεις διακόπηκαν οριστικά στις αρχές Μαΐου 1944. Για τους αξιωματικούς που παρέμειναν στην Π.Α.Ο. η ανάληψη της προεδρίας της εξόριστης
κυβέρνησης από το Γ. Παπανδρέου (Απρίλιος 1944) ήταν μια σημαντική ένεση ηθικού (27).
Από τις 16 Σεπτεμβρίου 1944 και για ένα περίπου μήνα στη συνέχεια, το Ε.Α.Μ. είχε σειρά επαφών με τα «αστικά κόμματα» − τα οποία στις επιστολές τους υπογράφουν ως «Πανδημοκρατικά Πολιτικά Κόμματα» − και τον ίδιο το Μητροπολίτη Γεννάδιο για σχηματισμό επιτροπής με ισότιμη εκπροσώπηση, υπό την προεδρία προσώπου κοινής αποδοχής που θα διοικούσε την πόλη μέχρι την άφιξη των επίσημων αρχών, στα πρότυπα της κυβέρνησης της Εθνικής Ενότητας, παρότι το Ε.Α.Μ. σημείωνε ότι «[…] δεν ηδυνήθημεν, σας ομολογούμεν μετά μεγάλη μας λύπης, ν’ ανεύρομεν τα σημεία εκείνα της επαφής που θα μας οδηγούσαν εις τον
επιδιωκόμενον σκοπόν» (28).
Η συμφωνία της Καζέρτας (29), ωστόσο, άφηνε τις στρατιωτικές δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. έξω από τη Θεσσαλονίκη και ανακούφισε τη μη ΕΑΜική πλευρά που επιδίωξε να πετύχει την τυπική ένταξη των «εξοπλισμένων χωρικών» του Ε.Ε.Σ., των σωμάτων των ποντίων οπλαρχηγών Μιχαήλ Παπαδόπουλου (Μιχάλ Αγά) της Κοζάνης, Κυριάκου Παπαδόπουλου (Κισά Μπατζάκ) του Κούκου Πιερίας και Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου του Κιλκίς, στον Ε.Δ.Ε.Σ., ώστε να αναγνωρίζονταν ως τμήμα του στρατού της Μέσης Ανατολής και να χρησιμοποιούνταν για την επιβολή της τάξης από την κυβέρνηση στη μεταβατική περίοδο. Αυτός ήταν και ο λόγος που οι άντρες των Ε.Ε.Σ. και άλλων εξοπλισμένων ανθρώπων από τις κατοχικές αρχές συνέρρευσαν στην πόλη μαζικά, σε μια αναζήτηση προστασίας ενόψει της επικείμενης
γερμανικής αποχώρησης (30).
Η ηγεσία του Ε.Α.Μ. Θεσσαλονίκης θεώρησε ότι η προσπάθεια νομιμοποίησης του Ε.Ε.Σ. θα έφερνε και την εξιλέωση όλων όσων συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς και δήλωσε στο Πολιτικό Γραφείο του Κ.Κ.Ε. ότι αποφάσισαν να μην τηρήσουν τη συμφωνία της Καζέρτας (31). Από τις 20 Οκτωβρίου 1944 οι δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. στην Κεντρική Μακεδονία προσανατολίζονταν, με την απαραίτητη μυστικότητα, για την είσοδό τους στη Θεσσαλονίκη
(32).
Τελικά ο Χρυσοχόου, ενδεχομένως υπό την πίεση των ειδήσεων που έφταναν για εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην Πελοπόννησο, απαγόρευσε στην ομάδα του Δάγκουλα, που είχε διαπράξει σειρά εγκλημάτων στην πόλη, να εξακολουθήσει να αναμειγνύεται «εις έργα ασφαλείας υπό της χωροφυλακής», ενώ διέταξε τα τμήματα του Ε.Ε.Σ. να βγουν από την πόλη. Παράλληλα, το Ε.Α.Μ. έκανε εντυπωσιακή και παρατεταμένη επίδειξη δύναμης με την πραγματοποίηση, από τα μέσα Οκτωβρίου, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης και στις συνοικίες, αλλεπάλληλων πολυάνθρωπων διαδηλώσεων. Τα κύρια αιτήματα ήταν η διανομή τροφίμων, η διάλυση των
Ταγμάτων Ασφαλείας και η «κατάπαυση της τρομοκρατίας» (33).
Η γερμανική διοίκηση δεν έδειχνε να ενδιαφέρεται για τις ελληνικές εμφύλιες συγκρούσεις ενώ οι δυνάμεις των αρχών Κατοχής υποχωρούσαν προς τα δυτικά της πόλης διατηρώντας τον έλεγχο καίριων στρατηγικών σημείων, όπως του αεροδρομίου του Σέδες, του Λιμανιού, των μονάδων ηλεκτροφωτισμού και των αλευρόμυλων «Αλατίνι». Στο μεταξύ, καθώς οι Γερμανοί είχαν ξεκαθαρίσει ότι αν σημειώνονταν επιθέσεις εναντίον τους θα υπήρχαν σκληρά αντίποινα για τον πληθυσμό, ο εφεδρικός Ε.Λ.Α.Σ. σε μια άτυπη εκεχειρία μαζί τους άφηνε την οδό Λαγκαδά έξω από τις επιχειρήσεις του, ώστε οι Γερμανοί να αποχωρήσουν απρόσκοπτα (34). Στις 30 Οκτωβρίου ολοκληρώθηκε η αποχώρησή τους ενώ τους ακολούθησαν ως θλιβερή οπισθοφυλακή μερικές εκατοντάδες άνδρες του Γ. Πούλου και άλλων ομάδων «γερμανοντυμένων» από όλη τη χώρα (35). Την ίδια ημέρα ο Μ. Βαφειάδης έστειλε στο Γενικό Στρατηγείο του Ε.Λ.Α.Σ. τηλεγράφημα που άρχιζε ως εξής: «Τμήματά μας εισήλθον Θεσσαλονίκην σήμερον 3ην μετά μεσημβρίαν. Λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμόν διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες» (36).
Σημειώσεις
1. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός …», ό.π., σ. 55 όπου παραπέμπει για την «κλαδούπολη» και τα διάφορα δίκτυα ασυρμάτων της Θεσσαλονίκης στα: Αγγελάκης Αγαπητός, Σκέψεις και εντυπώσεις από τον ελληνικό αγώνα. (Στην Ελλάδα και Μ. Ανατολή) (Σύρματα Μ. Ανατολής, 1944 - 1945), σ. 20- 21, 28 - 31, 61. Παπαθανασίου, ό.π., τ. 1, σ. 48 - 51,145 -14, 297 - 300, τ. 2, σ. 719 - 735, 771 - 773. Σημαντικές πληροφορίες, διανθισμένες όμως με το απαραίτητο για τη δημοσιογραφική επιτυχία μυθιστορηματικό ύφος, υπάρχουν και στις εξής σειρές του μεταπολεμικού τύπου: «Η κατασκοπεία δρα», εφ. Ελληνικός Βορράς, από 3 Ιουνίου 1945 έως 28 Απρ. 1946 (245 συνέχειες), «Εθελονταί του Θανάτου. Η προσφορά της Θεσσαλονίκης εις τον μυστικόν αγώνα», εφ. Νέα αλήθεια, 9 Ιουλίου 1945 έως 7 Αυγ. 1945, «Σιωπή! Ο Στρατηγός εργάζεται», εφ. Το Φως, από 25 Φεβρ. 1945 έως 27 Μαρτίου 1945.
2. Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 116 - 117.
3. Παπαπολυβίου, ό.π., σ.58
4. Για τις συζητήσεις Υ.Β.Ε./Π.Α.Ο. και «Ελευθερίας»/Ε.Α.Μ. βλ. Αποστολίδης, «Τίποτε κρυφό…», Ελευθερία, 4 - 5 Ιουλίου 1945. Παπαθανασίου, ό.π., τ. 1, σ. 118 - 145. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 58.
5. Λυμπεράτος, ό.π., σ. 56.
6. Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 118 - 119.
7. Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 122.
8. Μαραντζίδης, Γιασασίν… ό.π., σ. 131 - 132.
9. Μαραντζίδης, ό.π., σ. 131 - 132.
10. Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 123. Λυμπεράτος, ό.π., σ. 55.
11. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944, ό.π., έγγραφο 20/7/1943, 1352, σ. 397 - 398.
12. Λυμπεράτος, ό.π., σ. 55.
13. Για τη μεταστροφή του Δημάρατου, που φαίνεται ότι υποκινήθηκε εν μέρει από το Χάμοντ με την προσδοκία ενίσχυσης της μετριοπαθούς τάσης και αναπλήρωσης της έλλειψης αξιωματικών στον Ε.Λ.Α.Σ. βλ. N. G. L. Hammond, The Allied Military Mission and the Resistance in West Macedonia, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 24. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…» ό.π., σ. 60.
14. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944,…ό.π., έγγραφο 6/10/1943, 1594, σ. 455.
15. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944, …ό.π., έγγραφο 6/10/1943, 1599, σ. 457.
16. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944, …ό.π., έγγραφο 19/11/1943, 1817, σ. 505.
17. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 60 - 61.
18. Για το «σύμφωνο Πετριτσίου» βλ. κυρίως Εvangelos Kofos, - Communism in Macedonia, Θεσσαλονίκη, 1964, σ. 134 - 135˙ Φλάισερ, ό.π., τ. 2, σ. 90 - 91, 139 - 140˙ Χρυσοχόου, Κ.Κ.Ε., ό.π., σ. 72 - 73.
19. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 61.
20. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 61.
21. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 63. Ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (Ε.Δ.Ε.Σ.) ιδρύθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1941. Το φθινόπωρο του 1942, ιδρύθηκε και το τοπικό κλιμάκιο του Ε.Δ.Ε.Σ. («Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Στρατός»). Η δράση που σχεδίαζε να αναπτύξει ο Ε.Δ.Ε.Σ. Θεσσαλονίκης ήταν η αποστολή πληροφοριών στο αρχηγείο της οργάνωσης, η προώθηση μάχιμων ανδρών στα ανταρτικά τμήματα που είχαν βγει στο βουνό μόλις τον Ιούλιο 1942, η εκτύπωση και η κυκλοφορία του παράνομου φύλλου Φωνή της Ελλάδος και άλλου έντυπου υλικού, αλλά και προκηρύξεων που στέλνονταν από την Αθήνα. Δεν γνωρίζουμε σε πιο βαθμό υλοποίησε αυτά τα σχέδια.
22. Σπηλιωτοπούλου – Παπαστράτης (επιμ.), Χρονολόγιο Γεγονότων 1940 -1944, …ό.π., έγγραφο 2/8/1944, 3799, σ. 437.
23. Λυμπεράτος, ό.π., σ. 57.
24. Εφ. Ελευθερία, 17 Δεκ. 1943.
25. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 65, 66. Λυμπεράτος, σ. 57.
26. Συνέντευξη Δημητρίου Σπάσου.
27. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός…», ό.π., σ. 67, 68, 69.
28. Α.Σ.Κ.Ι., Αρχείο Κ.Κ.Ε., Κουτί 411, φ. 23/4/52. Αλληλογραφία ανάμεσα στα «Πανδημοκρατικά Πολιτικά Κόμματα» και το Ε.Α.Μ. Θεσσαλονίκης. Επίσης Αποστολίδης, «Τίποτε κρυφό…», Ελευθερία, 25 Ιουλίου 1945. Γιάννης Δ. Στεφανίδης, «Η ‘‘ερυθρά συμπρωτεύουσα.’’ Η κυριαρχία του Ε.Α.Μ. στη Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 1944 - Ιανουάριος 1945», Μακεδονία και Θράκη, 1941-1944, ό.π., σ. 357 - 358.
29. Παπαστράτης, «Κυβερνήσεις εξορίας…», ό.π., τ. γ1, σ. 240 – 246. Στη σύσκεψη που έγινε στις 26 Σεπτεμβρίου 1944 στην Καζέρτα κοντά στη Νάπολη στην Ιταλία, όπου είχε μεταφερθεί η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας από τις 8 Σεπτεμβρίου 1944, αποφασίστηκε όλες οι δυνάμεις των ανταρτών να τεθούν υπό τις διαταγές του Ρόναλντ Σκόμπι, ο Ε.Λ.Α.Σ. διατάχτηκε να κρατήσει τις δυνάμεις του έξω από την Αθήνα – κατά αντιστοιχία και οι δυνάμεις του στη Θεσσαλονίκη – ενώ τα Τάγματα Ασφαλείας χαρακτηρίστηκαν όργανα του εχθρού και αν δεν παραδίδονταν θα αντιμετωπίζονταν ως μονάδες του εχθρού.
30. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 87 - 88.
31. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 88.
32. Στεφανίδης, ό.π., σ. 359. Μια χαρακτηριστική ρήση του Μ. Βαφειάδη που διέσωσε ο Πρωτόπαπας (Χατζής, ό.π., τ. 3, Αθήνα, 1979, σ. 186), δείχνει το κλίμα που επικρατούσε: «θα μας κρεμάσει ο λαός, αν δεν μπούμε στη Θεσσαλονίκη».
33. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 88.
34. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 89.
35. Σχετικά με την αποχώρηση όλων εκείνων που μέχρι τότε είχαν συνεργαστεί ποικιλοτρόπως με τις κατοχικές αρχές βλ. Δορδανάς, Έλληνες εναντίον… ό.π., .σ. 439 - 514.
36. Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός… », ό.π., σ. 89 - 90.
Από την διδακτορική διατριβή της Μαρίας Καβάλα Η Θεσσαλονίκη στη γερμανική Κατοχή (1941-1944) : κοινωνία, οικονομία, διωγμός Εβραίων. σελ. 340-347. http://elocus.lib.uoc.gr/dlib/f/f/6/metadata-dlib-4b40cc0a244122e0a87e328868423385_1254901809.tkl#
Λέει η συγγραφέας πως "Τον Απρίλιο του 1943... ο πόντιος οπλαρχηγός Μιχάλης Παπαδόπουλος (Μιχάλαγας), που από εκείνη τη χρονιά και ύστερα ενισχύθηκε ανοιχτά με όπλα και πολεμοφόδια από τους Γερμανούς". Δηλαδή πρώτα ενισχυόταν κρυφά από τους Γερμανούς; Σε ποιες πηγές το στηρίζει αυτό;
ΑπάντησηΔιαγραφή