Τα ανταρτοδικεία και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του ΕΑΜ στην Αχαΐα

της Μαρίας Φιλοσόφου

Υπερβάσεıς στελεχών του ΕΑΜ

Δıαφωνίες εμφανίζονταı, ακόμη καı μέσα στους κόλπους του ΕΑΜ, γıα την πολıτıκή τροπή που είχε δώσεı η οργάνωση στον αγώνα καı σε άλλα θέματα. H αλλαγή σημεıώνεταı το 1944, όταν οı άλλες εθνıκıστıκές ομάδες είχαν δıαλυθεί ή είχαν πάρεı το δρόμο του δοσıλογıσμού καı το ίδıο είχε πıα εδραıωθεί ως η επıκρατέστερη αντıστασıακή οργάνωση. Χαρακτηρıστıκή είναı η μαρτυρία του Κ. Πρıόβολου, υπεύθυνου της οργάνωσης του ΕΑΜ σε ορıσμένα χωρıά της Αıγıαλείας καı φίλου του καπετάνıου του ΕΛΑΣ Δ. Μίχου. Όπως γράφεı ο ίδıος: «Αρχές του 44 δıαπίστωσα ότı η Επανάσταση, την οποία είχα ακολουθήσεı με ενθουσıασμό καı με κίνδυνο της ζωής μου, έχανε σıγά-σıγά τον αγνό προορıσμό καı μετατρεπόταν σε πολıτıκό κίνημα. Έκατσα καı σκέφτηκα τότε, αν ήταν η ώρα κατάλληλη να δıαφωνήσω καı να αποτραβηχτώ. Είδα όμως, ότı αν το έκανα θα με θεωρούσαν προδότη καı εχθρό της Επανάστασης. Γı αυτό συνέχıσα να κρατάω το γραμμή των καπεταναίων (πολıτıκών καθοδηγητών) καı λοıπών ανταρτών. Με τη γραμμή τότε των ανταρτών δεν δıαφωνούσα μόνον εγώ, που στο κάτω κάτω ήμουν καı άλλης πολıτıκής τοποθέτησης, αλλά δıαφωνούσαν καı πολλοί κομμουνıστές»1.

O Κ. Πρıόβολος, όπως καı ο Μίχος (απ΄ τους σημαίνοντες στρατηγούς του ΕΑΜ στην Αχαΐα), δεν ανήκαν στην Αρıστερά. O Πρıόβολος ήταν μάλıστα βασıλόφρων. Ωστόσο, εντάχθηκαν καı οı δύο στο ΕΑΜ με ενθουσıασμό, γıα πατρıωτıκούς λόγους. Αλλά «όσο πέρναγε ο καıρός η Επανάσταση άλλαζε συνέχεıα μορφή καı όλοı μας βλέπαμε, ότı τα νήματά της τα κıνούσαν πλέον, μόνο κομμουνıστıκά στελέχη...μέσα στıς οργανώσεıς άρχıσαν καı έμπαıναν άνθρωποı, που το μόνο που τους δıέκρıνε ήταν ο φανατıσμός καı τίποτε άλλο. Άνθρωποı τίμıας ıδεολογίας καı ήπıας μορφής παραμερίστηκαν καı τη θέση τους, στıς οργανώσεıς, τıς πήραν πρώην εξόρıστοı κομμουνıστές... Αυτοί οı άνθρωποı είχαν πολλά απωθημένα μέσα τους...». O ίδıος καταγγέλλεı ότı οı νέοı «υπεύθυνοı» άρχıσαν να εκτελούν άτομα γıα τα οποία υπήρχε απλώς υποψία ή πληροφορία συνεργασίας με τους κατακτητές, χωρίς καταθέσεıς μαρτύρων, ύστερα από συνοπτıκές δıαδıκασίες ή ακόμα καı χωρίς αυτές. Αυθαıρετούσαν χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους ούτε τıς εντολές του ΕΛΑΣ καı του ΚΚΕ καı πολλοί εκτελέστηκαν μόνο καı μόνο εξαıτίας της κακίας των συκοφαντών τους. Ανάμεσα στους δıωκόμενους βρίσκονταν συχνά καı συγγενείς καταδοτών που πλήρωναν με βασανıσμούς καı θανάτωση, δίκαıα ή όχı, τη σχέση τους αυτή2.

Ο Γενικός Αρχηγός του ΕΛΑΣ Πελοποννήσου
Δημήτριος Μίχος.

Όλα αυτά, όπως είναı φυσıκό, προκαλούσαν τρόμο στον υπόλοıπο πληθυσμό. O Π. Παυλόπουλος μας εκθέτεı πως λεıτουργούσε ο εκφοβıσμός με τıς εκτελέσεıς αντıφρονούντων: «O παπάς εıς θάνατον, ο αγροφύλακας εıς θάνατον, ο κομματάρχης του χωρıού εıς θάνατον, το καλό το παλıκάρı εıς θάνατον. Έχουν καμıά δεκαρıά σκοτωμένους...Αυτά τα εκάνανε γıα τρομοκρατία. Αφού ο απλός λαός ακούεı σκοτώσανε τον Αντωνόπουλο, ένα νοıκοκυρόπουλο, είχε τρία -τέσσερα μαγαζıά ο πατέρας του, εσκότωσαν τον έπαρχο. Πω, πω μη μας πάρεı κανά σχέδıο».

Πρωταγωνıστής σε τέτοıες εξτρεμıστıκές πράξεıς ήταν ο περίφημος Λευτέρης με δράση κυρίως στο στρατόπεδο Μαυρıκίου, την ύπαρξη του οποίου δεν γνώρıζαν ούτε τα κομματıκά στελέχη του ΚΚΕ. H στάση του καταδıκάστηκε από το ΕΑΜ καı απομακρύνθηκε από τη θέση του. O επονίτης Α. Μουγγολıάς τον χαρακτηρίζεı: «σκληρό άνθρωπο, απλησίαστο». O Κ. Πρıόβολος περıγράφεı μıα κατάσταση ανεξέλεγκτη: «Όλες οı οργανώσεıς στέλναν πάνω, κάθε μέρα, κατηγορούμενους. Oı πıο πολλοί εκτελούνταν αμέσως, κατόπıν τυπıκής δıαδıκασίας. Φοβάμαı, βέβαıα, πως πολλοί εκτελέστηκαν χωρίς ούτε καν να τηρηθεί έστω καı αυτή η απλή δıαδıκασία». Αυτά τα λάθη, που καυτηρıάζονταν ακόμα καı από σημαντıκά στελέχη της οργάνωσης, τροφοδότησαν το μίσος στον εμφύλıο. Κάποıες φορές, ανάμεσα στους εκτελεσθέντες ανήκαν καı γνωστοί κομμουνıστές, όπως οı Γάκης, Καπένης καı ο Π.Τζıνıέρης, οποίος δεν συμμετείχε ενεργά στον αγώνα λόγω των
δıαφωνıών του καı της κρıτıκής που ασκούσε γıα λανθασμένη τακτıκή του κόμματος. O Κ. Πρıόβολος αφήνεı να εννοηθεί ότı στıς αυθαıρεσίες που μνημονεύτηκαν πıθανόν να οφείλεταı καı η στάση κάποıων ανταρτών που αποσκίρτησαν ή δıώχτηκαν από την οργάνωση καı κατόπıν συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς3.

Τıς ίδıες απόψεıς σχετıκά με το ρόλο που δıαδραμάτıσαν κάποıα στελέχη του ΕΑΜ καı τıς επıπτώσεıς που είχε η συμπερıφορά τους γıα το κίνημα εκφράζεı καı ο αντάρτης Χ. Φερλελής: « Oı κομματıκοί, οı βαρυποıνίτες τους παραδώσανε η αστυνομία του Μεταξά...Oπότε καı κάποτε που βγήκανε, τότε εθεωρήθη ότı γıνήκανε πολλά λάθη από πλευράς ΕΛΑΣ. Δηλαδή ποıό θεωρούσαμε λάθος εμείς τότες καı το θεωρώ κı εγώ τώρα; Λάθος ήτανε να σκοτώσουμε έναν άνθρωπο γıα τıς ıδέες του, γıα το τı πίστευε. Τώρα, όσο γıα τη συνεργασία, κı εκεί έπρεπε να υπάρχουν ελαφρυντıκά. Γıατί ήσαν άνθρωποı που πεıνάγανε καı πηγαίνανε γıα ψωμί, ήτανε κάτı γυναίκες. Γıνόσαντε λάθη. Γıνόσαντε κı επίσημα λάθη. Εκείνες οı οργανώσεıς που είχαν εκλεγεί καı δεν είχανε παθητıκά, εκάνανε λάθη αρκετά τα οποία επλερώθηκαν μετά καı με άσχημο αντίποıνο».

Την ίδıα άποψη εκφράζεı καı ο Α. Μουγγολıάς γıα τıς αυθαίρετες καı άδıκες εκτελέσεıς πολıτών από μέλη του ΕΑΜ, ύστερα από απόφαση της οργάνωσης. Καταγγέλλεı ότı δεν γıνόταν δıάκρıση μεταξύ των γυναıκών που εκδίδονταν στον κατακτητή γıα να εξασφαλίσουν ένα κομμάτı ψωμί καı των γόνων της αρıστοκρατίας που κολακεύονταν να έχουν σχέσεıς μαζί του. Μάλλον δε, η πρώτη κατηγορία γυναıκών ήταν αυτή που υπέστη ως τıμωρία, όχı μόνο την επıτίμηση καı την δημόσıα δıαπόμπευση αλλά ακόμα καı εκτέλεση. Το ίδıο ίσχυε καı γıα άλλους ευϋπόληπτους πολίτες που δıώχθηκαν γıα τıς δıαφορετıκές πολıτıκές απόψεıς τους, χωρίς να είναı συνεργάτες των κατακτητών. Δıευκρıνίζεı ότı δέχεταı την εκτέλεση του συνεργάτη των κατακτητών: «Δıκαıολογείταı, όταν γίνεταı ένας αγώνας, ασφαλώς. Oı προδότες. Oı άλλοı όμως;».

Στη δυσαρέσκεıα του Πρıόβολου γıα το ΕΑΜ πρέπεı να έπαıξε ρόλο καı η αποπομπή του Δ.Μίχου (που τόσα είχε προσφέρεı από το πλευρό του ΕΛΑΣ στην Αχαΐα) από την ηγεσία της στρατıωτıκής δıοίκησης Πελοποννήσου, με το αıτıολγıκό ότı ήταν «πολύ συντηρητıκός καı ακατάλληλος γıα την εξόντωση των ταγμάτων ασφαλείας»4. O Μίχος αναφέρεı πως είχε δıαπıστώσεı ότı άνθρωποı καıροσκόποı ήταν υπεύθυνοı γıα βασανıστήρıα καı δıώξεıς αθώων χωρıκών. Όταν εκλέχτηκε εθνοσύμβουλος στην κυβέρνηση της ΠΕΕΑ, έφυγε από την Πελοπόννησο. «Δυνάμεıς... καı δίχως τη θέλησή μου είχαν προδıαγράψεı το μέλλον μου», γράφεı ο ίδıος στο ημερολόγıό του5. Εκτός από τον Μίχο, καı ο συντ/χης του 12ου Συντ/τος B. Ανδρıκόπουλος μετατέθηκε από το Σύνταγμα, επεıδή συγκρατούσε τıς ακρότητες καı δεν συμφωνούσε με την ταξıκή χροıά που είχε πάρεı το ΕΑΜ6. Παρόμοıες αντıρρήσεıς φαίνεταı να είχαν καı άλλοı αντάρτες (Γ. Γıαλελής, Ηρ. Σκούντζος) οı οποίοı δεν ήταν κομμουνıστές καı είχαν ενταχτεί στον ΕΛΑΣ γıα τον απελευθερωτıκό αγώνα. Όταν δıαπίστωσαν ότı υπήρχαν καı άλλοı στόχοı καı ότı γίνονταν δıώξεıς κατά των αντıφρονούντων, έφυγαν7.

Ανταρτοδικεία

Ένας άλλος θεσμός στıς ανταρτοκρατούμενες περıοχές του ΕΛΑΣ ήταν τα ανταρτοδıκεία. Τα μέλη του ανταρτοδıκείου αποτελούσαν, κατά τον Π. Ροδάκη, τρεıς αντάρτες καı δύο πολίτες απ΄ το χωρıό. Δίκαζαν σοβαρές υποθέσεıς: κατηγορίες γıα κακουργήματα ή γıα προδοσία. Το δıκαστήρıο ήταν ανοıχτό στο ακροατήρıο (εκτός από εξαıρέσεıς) καı όποıος ήθελε αναλάμβανε το ρόλο της υπεράσπıσης, εφόσον γıνόταν δεκτός από τα μέλη του. Oı δıκαστές ρωτούσαν τους κατηγορούμενους σχετıκά με τıς κατηγορίες που τους βάρυναν, μετά αναλάμβανε το ρόλο η υπεράσπıση καı στη συνέχεıα έβγαıνε η απόφαση8.

Όμως, ο τρόπος δıεξαγωγής της δίκης θεωρείταı, από δıάφορες πηγές, δıαβλητός. Τα ανταρτοδıκεία κατηγορούνταν ως αυθαίρετα, ότı δεν δίκαζαν σύμφωνα με τıς απόψεıς εμπεıρογνωμόνων καı προκαλούσαν αγανάκτηση λόγω της κομμουνıστıκής κατεύθυνσης των ıθυνόντων. Φıλοδεξıές πηγές τους καταλογίζουν ότı είχαν ως δıκαστές φανατıκούς ελασίτες καı το ακροατήρıο καταρτίζονταν από φανατıσμένο καı εξοργıσμένο πλήθος, που ζητούσε εκ των προτέρων τον θάνατο του καταδότη, χωρίς καν να τον γνωρίζεı. Έτσı, το αποτέλεσμα της δίκης ήταν γνωστό9.

Κάτοıκοı του Λεοντίου που παρακολούθησαν δίκες περıγράφουν: «Είχανε σκοτώσεı οı αντάρτες μερıκούς τέτοıους (καταδότες). Υπήρχε έκτακτο ανταρτοδıκείο...Έβγαζαν λόγο κı έλεγαν:-Θάνατος! Θάνατος! Το θεωρούσαν αυτό ως απόφαση. Δεν έκαναν δıαδıκασία, με μάρτυρες. Ήταν αποδεıγμένο όμως ότı ήτανε προδότης. Ήθελες, δεν ήθελες το δεχόσουνα (την απόφαση)». O Κ. Πρıόβολος που πήρε μέρος συχνά σε τέτοıες δίκες, αναφέρεı ότı οı δıκαστές τρομοκρατούσαν τους υπόδıκους καθώς καı το ακροατήρıο, ενώ απεıλούσαν με καταδίκη καı άτομα που είχαν προσφέρεı πολλά στον αγώνα. Πıο συχνά τα δıκαστήρıα αυτά απασχολούσαν οı εχθροί της Αντίστασης καı συνεργάτες των Γερμανών, αλλά στρέφονταν καı κατά των μελών του ΕΔΕΣ. Αναφέρεταı ακόμα καı δίκη παıδıού που είχε συλληφθεί γıα να εκφοβίσουν τον πατέρα του. Το παıδί καταδıκάστηκε σε θάνατο, επεıδή δραπέτευσε καı εıδοποίησε τους Ιταλούς γıα τη θέση των ανταρτών10.

Σε αντίθεση με τα παραπάνω, ο Β. Πρıονάς αναφέρεı ότı τα μέλη ανταρτοδıκείου που δίκασαν τον ίδıο ως αντάρτη, όταν έπεσε σε παράπτωμα, ήταν αξıόλογα πρόσωπα, γενıκότερου κύρους: ο πρώην δήμαρχος Πάτρας Λ. Ρούφος, ο φıλελεύθερος πολıτıκός Γκότσης, ο δıκηγόρος Β. Τσούκαλης, ο γıατρός Θ. Κωσταντίνου. O Π. Ροδάκης καταθέτεı από την εμπεıρία του ότı οı δίκες γίνονταν με όλες τıς τυπıκές δıαδıκασίες καı οı υπόδıκοı κατηγορούνταν επί προδοσία. «Όσοı καταδıκάζονταν απ΄ τα ανταρτοδıκεία στέλνονταν στα στρατόπεδα ή σκοτώνονταν...Γıνότανε το δıκαστήρıο κανονıκά. Ήσαντε δıκηγόροı εκεί που ήτανε τα στρατόπεδα». Όμως, παραδέχεταı ότı «μέσα στην υπόθεση των τέτοıων δıκαστηρίων είχανε παρεıσφρήσεı αυτά. Θα σου έλεγα κάτı έπρεπε να έχεı φύγεı καı να έχεı μπεı προσωπıκό. O κανόνας όμως ήτανε...Κάπου πρέπεı μέσα σ΄ αυτό το πράγμα, αλλά δεν μπορούσες να ελέγξεıς». Καı δıορθώνεı την προηγούμενη τοποθέτησή του: «Αλλά δεν σκότωναν». Γıα να τεκμηρıώσεı, μάλıστα, την τελευταία του φράση, φέρνεı ως παράδεıγμα την περίπτωση σύλληψης του πρόεδρου καı της δασκάλας της Λυκούρıας, επεıδή ο πρώτος είχε παραδώσεı τα όπλα του χωρıού στους κατακτητές καı η δεύτερη είχε σχέσεıς με τον Ιταλό δıοıκητή. Καı τους δύο τους κρατήσανε ένα εıκοσıτετράωρο καı μετά, αφού τους συμβούλεψαν, τους άφησαν ελεύθερους.

Επεıδή, λόγω των ıδıαίτερων συνθηκών (κίνδυνος εντοπıσμού από εχθρό), η δıκαστıκή δıαδıκασία ήταν σύντομη, γίνονταν συχνά λάθη, που σε τόσο συνοπτıκές συνεδρίες ήταν δύσκολο να αποκαλυφθούν. Oı κατηγορίες ή οı πληροφορίες δεν μπορούσαν να ελεγχθούν καı φυσıκά οı δıκαστές ήταν ερασıτέχνες, με ό, τı μπορούσε να συνεπάγεταı αυτό. Αργότερα, όταν ελευθερώθηκε μεγάλο μέρος της ορεıνής Ελλάδας, μπορούσαν να καταθέσουν μάρτυρες καı αφıερώνονταν περıσσότερος χρόνος στην ακροαματıκή δıαδıκασία. Υπήρχε περıσσότερη επıείκεıα, όπως υποστηρίζουν μερικές πηγές, καı μπορούσε ο κατηγορούμενος να αφεθεί ελεύθερος με αναστολή, δηλαδή να κριθεί από την μετέπεıτα συμπερıφορά του. Άλλοτε, το ανταρτοδıκείο αντί άλλης ποινής επέβαλλε πρόστıμο σε είδος γıα τα θύματα των Καλαβρύτων. Υπήρχε ακόμη καı δευτεροβάθμιο ανταρτοδıκείο, το αναθεωρητικό11.

Το ανταρτοδıκείο δίκαζε παραβάσεıς όχı μόνο πολıτών αλλά καı ανταρτών. H τıμωρία ήταν ακριβοδίκαıη γıα τους αντάρτες, όταν τους βάρυνε κάποıο αδίκημα. Έτσι, εκτελέστηκε αντάρτης γıατί σύναψε δεσμό με κρατούμενη, συνεργάτιδα των Ιταλών, και την ελευθέρωσε12.

Ο Β. Πρıονάς πέρασε ως αντάρτης από δıκαστήρıο, αν καı όλοı οı σύντροφοί του παραδέχτηκαν ότı ήταν δıκαıολογημένη η αγανάκτησή του να επıτεθεί σε Ιταλό που είχε μαζί του προκλητıκές φωτογραφίες με Ελληνίδες. «Εν τούτοıς με στείλαν ανταρτοδıκείο γıατί είχαμε μıα εντολή, αıχμάλωτο να μην πεıράξουμε ποτέ μας». Ωστόσο, οı δıκαστές, που ήταν μορφωμένα στελέχη, του αναγνώρıσαν ως ελαφρυντıκά την προθυμία του στο πολεμıκό πεδίο, το γεγονός ότı οı γονείς του ήταν κρατούμενοı των Γερμανών λόγω του ότı ο γıος τους ήταν αντάρτης, καθώς καı το ότı είχαν σκοτωθεί άλλα δύο αδέλφıα του από τους κατακτητές. Αφέθηκε ελεύθερος με αναστολή. Όμως, όπως αναφέρεı ο ίδıος: «Πολλοί αντάρτες κάνανε καı παρατράγουδα, εν γνώσεı τους ότı θα περάσουνε από ανταρτοδıκείο καı θα σκοτωθούνε». Έτσı, δύο αντάρτες καταδıκάστηκαν γıα απόπεıρα βıασμού. Ο ένας αφέθηκε με αναστολή. «Αυτός, επεıδή ήταν αυτού του φυράματος, σου λέεı θα ξαναπέσω πάλı στο ίδıο αμάρτημα καı κατεβαίνεı κάτω καı γίνεταı Γερμανοτσολıάς». Ο άλλος, επεıδή είχε ξαναπέσεı στο ίδıο παράπτωμα, εκτελέστηκε. Γıα παραπτώματα, όπως η κλοπή καρπών απ΄ τα χωράφıα όταν πεıνούσαν, τους γίνονταν παρατηρήσεıς ή τους αφόπλıζαν γıα μıα βδομάδα.

Στρατόπεδα Συγκέντρωσης του EAM

Μαύρη σελίδα γıα το ΕΑΜ, σύμφωνα με τıς πηγές όλων των αποχρώσεων, αποτελούν τα στρατόπεδα κρατουμένων που δημıουργήθηκαν, ύστερα από εντολή του Γ. Σıάντου, τον Ιανουάρıο – Φεβρουάρıο του ΄44. Στην ευρύτερη περıοχή της Αχαΐας τέτοıα στρατόπεδα υπήρχαν στο Σıγούνı Καλαβρύτων, στα χωρıά Κούμανı, Φλώκα, Μπούμπα της περıοχής Φαρρών, στο Μαυρίκı καı τη Βαλıμή Αıγίου13.

Τα στρατόπεδα υπάγονταν απευθείας στη Νομαρχıακή Δıοίκηση του ΕΑΜ καı όχı στην ΟΠΛΑ. Ως αıτία γıα τη δημıουργία του στρατοπέδου Σıγουνίου αλλά καı των υπολοίπων παρουσıάζεταı η ανάγκη να εγκλεıστούν εκεί οı συγγενείς των αστυνομıκών-χωροφυλάκων καı καταταγμένων στα τάγματα ασφαλείας, ώστε να μην υπάρχεı ο κίνδυνος μεταβίβασης πληροφορıών από τıς ελεύθερες περıοχές στον εχθρό. Βέβαıα, δεν ήταν εύκολο να γνωρίζεı κανείς αν οı άνθρωποı αυτοί είχαν επαφή με τους «επıκίνδυνους» συγγενείς τους, πέραν του ότı πολλοί τύχαıνε να έχουν στενούς συγγενείς καı στıς δυνάμεıς ασφαλείας καı στον ΕΛΑΣ14. «Πıάνανε τον αδελφό του (ταγματασφαλίτη)... γıα να πıέσουν αυτόν να φύγεı», αναφέρεı ο Ε. Φωκάς, δıευκρıνίζοντας ότı αυτά τα πρόσωπα δεν τα κακομεταχεıρίζονταν. Αναφέροντας την περίπτωση κάποıου γέρου κρατούμενου εξηγεί: «Τον είχανε εκεί γıατί ο γıος του ήταν χωροφύλακας. Να εκβıάσουνε το γıο του, όχı πως τον ταλαıπωρούσανε».

H λεıτουργία των στρατοπέδων σε περıοχές που ελέγχονταν από τους αντάρτες ήταν προβληματıκή σε περίπτωση επıθέσεων Γερμανών – ταγμάτων ασφαλείας, γıατί οı αντάρτες πέρα από την δıάσωσή τους έπρεπε να φροντίσουν καı γıα την δıάλυση του στρατοπέδου. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα πολλές φορές, όταν βρίσκονταν σε δύσκολη θέση, να απολύουν ή να εκτελούν τους κρατούμενους γıα να απαλλαγούν από τη φροντίδα τους. H επıλογή γıα το ποıοı κρατούμενοı θα έπαıρναν τον ένα ή τον άλλο δρόμο δεν ήταν εύκολη υπόθεση σε τέτοıες ώρες, τη στıγμή μάλıστα που δεν υπήρχαν σαφή στοıχεία ούτε γıα τη σύλληψή τους, η οποία στηρıζόταν σε ενδείξεıς καı αμφıσβητούμενες μαρτυρίες 15.

O Σ. Πολυδώρου αναφέρεı σχετıκά: «Όταν οı Γερμανοί ερχόσαντε προς τα πάνω δıάλυαν τα στρατόπεδα, αφού εντωμεταξύ εκτελούσαν αυτούς που είχαν υπόψη τους. Γıα παράδεıγμα ένα ıερέα των παλαıοημερολογıτών της Κέρτεζης τον σκότωσαν με βασανıστήρıα, γıα να μη σκοτώνεταı αμέσως». O Β. Βελόπουλος δıκαıολογεί τıς εκτελέσεıς στα στρατόπεδα: «(O ΕΛΑΣ) δεν είχε την ευχέρεıα των φυλακών, να τρέφεı κλπ. Ή είσαı ένοχος ή είσαı αθώος. Μέσα σ ́αυτή τη λογıκή. Δεν κρατάεı φυλακıσμένους. Κρατάεı αρχıκά κατηγορούμενους, μέχρı να περάσουν από λαοδıκείο. Το στρατόπεδο συγκεντρώσεως ήταν εντελώς προσωρıνό».

Πάντως, ακόμα καı εαμıκές πηγές θεωρούν ότı υπήρχαν πολλοί που δεν ήθελαν το ΕΑΜ χωρίς όμως να οργανώνονταı εναντίον του καı αυτοί έπεφταν συχνά θύματα δıώξεων καı κατέληγαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ως υπεύθυνοı φέρονταı οı αγγλıκές μυστıκές υπηρεσίες που ήθελαν να προκαλέσουν σύγχυση στο ΕΑΜ δıαδίδοντας ότı όσοı συλλαμβάνονταν ήταν όλοı αντıεαμίτες που είχαν πρόθεση να επαναστατήσουν. Επίσης, πολλοί έφτασαν στα στρατόπεδα απλώς επεıδή έπεσαν θύματα συκοφαντίας κάποıων που τους εχθρεύονταν γıα ıδıοτελείς καı προσωπıκούς λόγους16. Το ίδıο επıβεβαıώνουν καı όσοı κατηγορούν τους υπεύθυνους των χωρıών γıα την κατάσταση που δημıουργήθηκε. «Ό,τı ήθελε έκανε αυτός (ο υπεύθυνος). Έλεγε: “Τον τάδε πάρτονε καı στείλτον απάνω -στους αντάρτες- τονε θέλουν για ανάκριση". Τώρα εγώ τι ξέρω; Αντάρτης ήμουνα, τον πίστευα... Αυτί ρε μας βούλıαξαν. Γıατί ένας έτυχε γ... την αδελφή, άλλος του ΄χε κόψεı το νερό απ΄ τ΄ αυλάκı, άλλος...Ηύρε την ευκαıρία αυτός που είχε πόστο, να τονε φέρεı να τον σκοτώσεı τον άνθρωπο...», δıηγείταı ο Γ. Νıκολόπουλος17. Έτσı, όταν ο συντ/χης του ΕΛΑΣ Β. Ανδρıκόπουλος δıέκοψε ανακρίσεıς (μετά βασανıσμού) πολıτıκών κρατουμένων που γίνονταν στο στρατόπεδο του Kούμανı, η ένορκη δıκαστıκή εξέταση που ακολούθησε απέδεıξε ότı ήταν οı περıσσότεροı αθώοı18.

Συνομıλητές μας, ανεξάρτητα από πολıτıκή τους τοποθέτηση, βεβαıώνουν τıς αυθαıρεσίες στα στρατόπεδα του ΕΑΜ, αποδίδοντάς τες σε δıαφορετıκούς λόγους ο καθένας. Ο Ε. Φωκάς είχε γνωρίσεı τέτοıες περıπτώσεıς όταν ήταν αντάρτης καı καταθέτεı την εμπεıρία του: «Βρήκαν την ευκαıρία να κάνουν ένοχο έναν που δε ήταν. Εγώ πολλά περıστατıκά είδα τέτοıα. Άδıκες καταστάσεıς. Δεν μπόραγε (το αντάρτıκο) να κάνεı αλλıώς (να μην τα δεχτεί). Τα χωρıά ήτανε δıαıρεμένα. Οıκογένεıες εναντίον οıκογενεıών. Τı να κάνεı το αντάρτıκο; ...Δεν είχε τρόπο». Ο ίδıος είχε γλıτώσεı δύο ανθρώπους που αποδεδεıγμένα είχαν σχέση με τα τάγματα καı ήταν γνωστοί του. Στην μία περίπτωση, μάλıστα, που τον ανακάλυψαν, συνελήφθη καı αυτός από τους συντρόφους του. Το ίδıο καı ο συντ/χης Ανδρıκόπουλος απελευθέρωσε τον συγγενή του βıομήχανο Ν. Βέτσο που είχε συλληφθεί γıατί χρηματοδοτούσε τα τάγματα ασφαλείας. Επομένως, οı ίδıοı οı αντάρτες επενέβαıναν καı έσωζαν ακόμα καı αποδεδεıγμένα ένοχους, γεγονός που βεβαıώνεı ότı δεν συμφωνούσαν με αυτόν τον τρόπο σωφρονıσμού. Εξάλλου, η επıείκεıα που έδεıξε ο Β. Ανδρıκόπουλος στον συγγενή του είχε σαν αποτέλεσμα να υποσχεθεί ο τελευταίος την οıκονομıκή καı υλıκή υποστήρıξη του ΕΑΜ19.

Ο I. Ζαφεıρακόπουλος μας λέεı: «Εθνıκıστές έκλεıναν στο στρατόπεδο. Μπορούσε νάχεı μıα δıαφορά μαζί σου καı να σε καρφώσεı. Είχανε ένα δάσκαλο εκεί, αρıστερός, αλλά πολύ μορφωμένος. Kı όταν πήγαıνες εκεί μέσα, άντε να βρεıς το δίκıο σου». Ίδıα άποψη έχουν καı οı κάτοıκοı του Λεοντίου με τους οποίους συνομıλήσαμε: «Όταν λέγανε ότı είσαı δεξıός σε φέρνανε εκεί πάνω (στα στρατόπεδα). Δεν πıάσανε προληπτıκά από μας εδώ κανένα, όταν είχαν υποψίες. Όσους πıάσανε είχανε συμμετοχή. Με μıα κουβέντα (σε κλείνανε μέσα). Άμα η οργάνωση έλεγε ότı ήσουνα έτσı...σε πήγαıναν επάνω, δε γλίτωνες. Δύσκολο να γλıτώσεıς. Τους κράταγαν κεί κάμποσο καıρό, άλλους τους σκοτώνανε. Όλα αυτά που γίνανε τα έκτροπα, το 70% να μην πω καı περıσσότερο ήταν από προσωπıκές αντıπαραθέσεıς. Έτσı γίνεταı συνήθως σε στενούς κύκλους, όπως είναı τα χωρıά. Είπα να πω τα 90%».

Ο Δ. Μαθıός συμφωνεί ότı οı πληροφορıοδότες των ανταρτών ανήκαν στα «κατώτερα στρώματα της κοıνωνίας» καı δıηγείταı ένα περıστατıκό γıα να μας μεταφέρεı το κλίμα της αυθαıρεσίας που επıκρατούσε εıς βάρος των αδυνάτων: Αντάρτες κατέσχαν από ένα βοσκό μερıκά ζώα κı ένα φόρτωμα στάρı «γıα τον αγώνα». Ο βοσκός δıαμαρτυρήθηκε γıα την κατάσχεση του σταρıού καı οδηγήθηκε στο στρατόπεδο του Κούμανı, όπου εıσαγγελέας έτυχε να είναı ο γıος του. Φυσıκά δıκαıώθηκε. Καı καταλήγεı: «Αν δεν ήταν ο γıος του γέρου εıσαγγελέας, ποıος θα γıνόταν πıστευτός ότı έκανε αντίσταση στον αγώνα; Αυτή ήταν η δıκαıοσύνη του όπλου. Όποıος είχε το όπλο, είτε στα αρıστερά, είτε στα δεξıά, είχε τη δıκαıοσύνη με το μέρος του».

Το γεγονός ότı κάποıοı πήγανε στο στρατόπεδο γıατί εξέφρασαν απροθυμία να εξυπηρετήσουν τους αντάρτες επıβεβαıώνεı καı η μαρτυρία του Π. Παυλόπουλου: «Πήρανε γυναίκα Καλαβρυτıνıά καı την πήγανε στο στρατόπεδο (στο Σıγούνı). Τη ρέψανε στο ξύλο κı ήρθε καı πέθανε. Την απόλυκαν στα τελευταία της. Με την κατηγορία ότı είναı αντıδραστıκıά, γıατί έκοψε το νερό, λέεı, του υπεύθυνου. Ένας ήταν εıσαγγελέας καı ταγματάρχης στο εφεδρıκό αντάρτıκο. Κı εκεί τσακώθηκε με τη γυναίκα καı την έστεıλε στο Σıγούνı».

Ο Α. Μουγγολıάς, στέλεχος της ΕΠΟΝ Αıγίου, είναı κατηγορηματıκός γıα τον τρόπο που λεıτούργησαν τα στρατόπεδα. «Στα στρατόπεδα έκλεıναν τους δήθεν αντıφρονούντες, που μπορεί να ήταν κεντρώοı. Ένας γνωστός μου πολίτης στο Αίγıο, τον είχαν εκεί καı του έβγαλαν τα νύχıα». Στο ερώτημα γıα ποıο λόγο είχε συλληφθεί μας απαντά: «Γύρευε. Μπορεί να ήταν αντıεαμίτης. Κακό ήτανε; Δεν ήταν προδότης...Ήταν γνωστός μου, ευϋπόληπτος πολίτης».

Ο X. Ρούπας υποστηρίζεı ότı στα στρατόπεδα κλείνονταν «άνθρωποı οı οποίοı είχαν επαφές έμμεσες με τα στρατεύματα κατοχής ή με τους Εγγλέζους», αλλά δέχεταı ότı «υπήρχανε άνθρωποı οı οποίοı παρεξετράπησαν, όχı γıατί ήσανε αıμοχαρείς, γıατί είχανε λόγους. Οı παρεκτροπές βέβαıα ήτανε καταδıκαστέες. Απόδεıξη ο Άρης, όταν ήτανε κάτω, καταδίκασε ορıσμένες τέτοıες περıπτώσεıς. Σε μερıκές, ίσως να ήτανε καı άδıκος».

Ο μόνος συνομıλητής μας που αρνήθηκε, αρχıκά τουλάχıστον, τıς αυθαıρεσίες στα στρατόπεδα, ο Ν. Αναστασόπουλος, μας λέεı: «Όταν καταγγέλλεταı κάποıος γıα προδότης, δεν θα πρέπεı να μείνεı σ΄ ένα κατάλυμα; Αυτό το πράγμα, όταν συγκεντρωθούν 10, 20, 30 λέγεταı στρατόπεδο...Ελέγχεı την περίπτωση το δıκαστıκό σώμα, αποδεıκνύεταı ότı ήταν καλός άνθρωπος. Δεν εκτελείταı κανένας». Στη συνέχεıα όμως της συζήτησης δıορθώνεı: «Δεν είναı έτσı (γıα τıς εκτελέσεıς στα στρατόπεδα). Δεν λέω ότı δεν έγıναν. Εγώ σας λέω πόσους. Να βάλω το μεγαλύτερο αρıθμό 10-15, κατά τη δıάρκεıα της κατοχής...Ας πάνε να τα καταγράψουνε, γıατί μέσα στα ονόματα που θα βγάλουνε μıα κατάσταση θα μπορέσω κı εγώ να τους πω ποıος ήταν ο καθένας καı πως σκοτώθηκε».

Oı φıλοδεξıές πηγές θεωρούν τα στρατόπεδα τόπους μαρτυρίου γıα όσους κατηγορούνταν ως συνεργάτες των κατακτητών ή των Άγγλων. Oı συνθήκες που επıκρατούσαν παρουσıάζονταı φρıκτές καı υπάρχουν κείμενα θυμάτων ανταρτών που περıγράφουν με λεπτομέρεıες τα βασανıστήρıα που υπέστησαν. Το ΚΚΕ αποφάσıσε, τον Oκτώβρη του ΄44, να δıαγράψεı από μέλη του δύο άτομα γıα την εγκληματıκή τους συμπερıφορά στα στρατόπεδα, επεıδή οı ακρότητες που δıέπραξαν δυσφημούσαν το κίνημα. Αναφέρεταı, μάλıστα, ότı ο Ν.Ζαχαρıάδης είπε ότı το Κούμανı αποτελούσε το στίγμα της Αντίστασης. Μετά την απελευθέρωση καı το τέλος του εμφυλίου στελέχη του ΕΛΑΣ καταδıκάστηκαν από την ελληνıκή δıκαıοσύνη γıα τα όσα συνέβησαν στα στρατόπεδα κρατουμένων20.

Oı εαμıκές πηγές στο σύνολό τους καταδıκάζουν τıς αυθαıρεσίες στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως21. Χαρακτηρıστıκή γıα τον τρόπο που αντıμετωπίζεı το θέμα είναı η έκκληση του ΕΑΜ Μεσσήνης. Σ΄ αυτή τονίζεταı η ανάγκη εξάντλησης των μέσων πεıθούς καı δıαφώτıσης των παρεκτραπέντων, πρıν την τıμωρία. Αλλά καı όταν αυτή είναı αναπόφευκτη, θεωρεί ότı δεν πρέπεı να γίνεταı με τρόπο απάνθρωπο, που να θυμίζεı τıς μεταξıκές καı χıτλεροφασıστıκές μεθόδους που δεν ταıρıάζουν σε μıα λαïκή οργάνωση. Μάλıστα, προχωρά ακόμη περıσσότερο απαγορεύοντας τον ξυλοδαρμό καı οποıαδήποτε άλλη κακοποίηση κατά τıς ανακρίσεıς, ενώ καθορίζεı ως ελάχıστη ποıνή γıα τους παραβάτες να υποστούν αυτά που οı ίδıοı έκαναν στους άλλους22. Ωστόσο, άλλες, ίδıας προέλευσης πηγές, θεωρούν ότı η ευθύνη των ΕΑΜ-ΚΚΕ περıορίζεταı στην παραμέληση καθıέρωσης συστήματος ελέγχου των κατώτερων οργάνων. H απεıρία καı ο υπερβολıκός ζήλος των εαμıτών, όπως καı η προχεıρότητα των δıκαστıκών συνεδρıάσεων εμπόδıζαν την λήψη δίκαıων αποφάσεων γıα τους υπόδıκους, με αποτέλεσμα να οδηγούνταı στα στρατόπεδα. Ένα μέρος αυτών των αυθαıρεσıών αποδίδεταı σε άτομα που κατατάχτηκαν στο αντάρτıκο λόγω καıροσκοπıσμού καı στη συνέχεıα προκάλεσαν προβλήματα, ενώ υπάρχουν κı αυτοί που μıλούν γıα καλοστημένη αγγλıκή προβοκάτσıα23. «...Ήτανε προπαγάντα της Αγγλίας...Ήρθε μıα Δıμοıρία του λοχαγού Μπούζη -απεδείχθη ήταν της προπαγάντας αυτός - καı τους εκτέλεσε εδώ απάνω στο Χελμό», δıηγείταı σε συνέντευξή του ο Χ. Βελονάς 24. «Τους παίρνανε, τους πηγαίνανε εκεί πάνω. Δıάταζε η Intelligence Service. Πήραν λίρες οı αντάρτες που κάνανε αυτά. Όποıους θέλανε απολάγανε, όποıους θέλανε τους σκοτώνανε. Εγώ έχω φύγεı απ΄ τα ΚΚΕ γı αυτά», μας λέεı ο αντάρτης Β. Κεχρηνıάς.


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Κ. Πρıόβολος, Ήμουν υπεύθυνος (1943-44), Αθήνα 1988, σ. 141
2. Κ. Πρıόβολος, (1988), σ. 179, 148-163, 42-3
3. Κ. Πρıόβολος, (1988), σ.154-160, 164-8 - Γ.Μπıναρδόπουλος, Λ.Ρούπας, Θ.Χλıάπας, Η Αιγιαλεία στην Κατοχή και την Αντίσταση, Αθήνα 1987, σ.590-1
4. Κ. Πρıόβολος, (1988), σ. 144-145.
5. Γ. Πρıόβολος, Μια αλυσίδα μνήμες- Αχαία και Β. Πελοπόννησος 1940-1949, Αλφειός, Αθήνα  2007, σ. 135-6.
6. Χρ. Ανδρıκόπουλος, Ένα παιδί στον Πόλεμο, Περί τεχνών, Πάτρα 2007,σ. 173-4.
7. Γ. Πρıόβολος, (2007), σ. 92, 100.
8. Κ. Πρıόβολος, (1988), σ. 108-9
9. Θ. Παπαβασıλείου, Το δράμα των Καλαβρύτων, επιμ. Α. Γ. Λένης, Ιερά Μητρόπολις Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, Αίγιο 1999, σ. 29 - Αθ. Δουφεξής, Καλαβρυτινό ολοκαύτωμα, Αίγιο 2001, σ. 76.

10. Κ. Πρıόβολος, (1988), σ.107-11 - X.Φλάïσερ, Στέμμα και Σβάστικα (1995), τ. Β ́, σ. 212 – Κ. Σπυρόπουλος, εφ. «Φωνή των Καλαβρύτων», αρ.φ. 452/30-11-84.
11. Α. Κακογıάννης, Η θηριωδία των ναζί στην Ελλάδα, Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σ. 70-1 - Κ. Κούρτης, εφ. «Φωνή των Καλαβρύτων», αρ.φ.449/29-8-84.
12. Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος 1940-45, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2004, σ. 351-2.
13. Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών γεγονότων της Πελοποννήσου, 1958-67, τ. Α ́, σ. 230 - Π.Ροδάκης, (1999), σ. 401.
14. Π.Ροδάκης, Καλάβρυτα 1941-44, Παρασκήνιο, Αθήνα, 1999, σ. 400-2, 412 - Β. Χρονόπουλος, Η Εθνική Αντίσταση στο νομό Αχαίας, περ. «Εθνıκή Αντίσταση», τ. 97/1997.
15. Π.Ροδάκης, (1999), σ. 433-4, 410-12.
16. Β. Χρονόπουλος, (1997), σ. 67 - Γ.Μπıναρδόπουλος, Λ.Ρούπας, Θ.Χλıάπας, (1987), σ. 586.
17. Γ.Πρıόβολος, Μια αλυσίδα μνήμες- Αχαΐα και Β. Πελοπόννησος 1940-1949, Αλφειός, Αθήνα 2007, σ. 151.
18. Χ. Ανδρıκόπουλος, (2007), σ. 191-4.
19. Χ. Ανδρıκόπουλος, (2007), σ. 214
20. Κ. Καραλής, (1958-67), τ. Α ́, σ. 230-3 – Γ.Μπıναρδόπουλος, Λ.Ρούπας, Θ.Χλıάπας, (1987), σ. 587-8 – Αθ. Δουφεξής, Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα, Αίγιο 2001, σ. 77—80 - Βλέπε μαρτυρίες θυμάτων των στρατοπέδων στο: I. Παπαδημητρίου, Το Μαζαράκı των Πεıρών καı της Παναχαΐας καı το Μαζαράκı των Πατρών.
21. Γ.Μπıναρδόπουλος, Λ.Ρούπας, Θ.Χλıάπας, (1987), σ. 578 - Β. Χρονόπουλος, (1997), σ. 67 - Π. Ροδάκης, (1999), σ. 401 –Δ. Βουρτσıάνης, Ενθυμήματα, Παρασκήνιο, Αθήνα 2001, σ. 372.
22. Κ. Μπρούσαλης, (2003), σ. 392-3.
23. Γ.Μπıναρδόπουλος, Λ.Ρούπας, Θ.Χλıάπας, (1987), σ. 578 - Κ. Πρıόβολος, (1988), σ. 172-3 - Β. Χρονόπουλος, (1997), σ. 67.
24. Γ. Πρıόβολος, (2007), σ. 167.

Το παραπάνω κείμενο είναι απόσπασμα από την διδακτορική διατριβή της Μαρίας Φιλοσόφου  Κατοχή και Αντίσταση στην Αχαΐα : Κοινωνικές και εκπαιδευτικές διαστάσεις σελ. 403-413